خداشناسی راه تهذیب نفس
در بسیاری موارد برای تهذیب نفس یا تربیت دیگران، برای اصلاح اخلاق ناپسند و تقویت اخلاق حسنه، به جای پرداختن به سبب، به مسبب پرداخته می شود. هدف دوری از ریا ، خشم، بخل، غرور و ... و رسیدن به اخلاص، صبر، توکل، زهد و ... است، لکن به جای از بین بردن اسباب صفات رذیله و تقویت اسباب صفات حسنه، بر خود آن اوصاف و ملکات تاکید می شود؛ در حالی که وجود و عدم آن اوصاف منوط به وجود و عدم اسباب است.
به عنوان مثال سبب غرور، تصدیق و باور وجود کمال مستقل برای شخص است. کسی که تصور می کند خودش قدرتی، هنری یا علمی دارد که برای خودش است و نعوذ بالله این کمال در عرض کمال الهی است، دچار غرور می شود. اما کسی که ایمان دارد که تمام کمالات از او و برای اوست و ما هیچ از خود نداریم «له ما فی السماوات و ما فی الارض». قدرتها برای اوست «بحول الله و قوته اقوم و اقعد». علمها برای اوست «لایحطیون بشیء من علمه الا بما شاء». هر کمالی برای اوست و به خواست و رحمت او بندگان از این کمال بهره مند می شوند و هر وقت اراده کند، این کمال را از او خواهد گرفت. با یک بیماری ناتوان می شود یا همه چیز را فراموش می کند. کسی که چنین اعتقاد و باور راسخی دارد، دچار غرور نمی شود. کسی که باور دارد هر چه عظمت و قدرت و حقائق کمالی است، برای خداست، خاشع در برابر عظمت الهی خواهد بود. ایمان به ذات و صفات اقدس الهی انسان را از غرور، به خشوع می کشاند. «انما یخشی الله من عباده العلماء».
همچنین شخصی به ریا مبتلاست که اولا کمالی را برای خود می پندارند و ثانیا معتقد است دیگران ارزش و کمال مستقلی دارند و قدرتی دارند که می توانند موجب نفع یا ضرری به او بشوند. در نتیجه تلاش می کند کمال خود را به دیگران نشان دهد. اما کسی که هیچ کمالی را مستقل برای خود نمی داند و ایمان دارد که «بیدک لابید غیرک زیادتی و نقصی و نفعی و ضری»، جز برای خدا کاری انجام نمی دهد. چنین شخصی در دریای شیرین اخلاص غوطه ور است.
شخص مبتلا به مرض خشم، ضعف در توحید افعالی دارد. اگر معتقد باشد که هر فعلی به اذن الهی و به مقتضای رحمت الهی برای هدایت و امتحان بشر رخ می دهد و به علم، حکمت، قدرت و رحمت الهی ایمان کامل داشته باشد و از آن غافل نباشد، دچار خشم نمی شود.
شخصی به مقام توکل، رضا و تسلیم می رسد که ایمان کامل به خدای قادر علیم حکیم رحیم داشته باشد.
دقت و تامل در سایر موارد نیز چنین نتیجه ای را به همراه دارد که راه حل اصلی مشکلات اخلاقی، رسیدن به توحید و ایمان به اوصاف کمالی الهی است. اگر خداوند شناخته شود، انسان پاک می شود. ایمان سرچشمه همه خوبی ها و اوصاف پسندیده است.
می توان با کشف امراض اخلاقی و تحقیق در اسباب آنها به از بین بردن آنها همت گماشت، اما اگر توحید و ایمان تقویت شود، دانسته یا ندانسته ملکات رذیله از وجود انسان کنده می شود –حتی اگر انسان آگاهی از آن امراض نداشته باشد-.
شاید وجه تاکید آیات شریفه قرآن کریم –که کتاب هدایت است- و ادعیه مبارک معصومین –علیه الصلاه و السلام- بر توحید و اوصاف الهی از همین جهت باشد که باعث هدایت و پاکی انسان خواهد شد. از این رو قرآن کریم و ادعیه مبارک تاثیر بسیار زیادی بر نفس انسانی دارند و انس با آن دو و فهم و درک و باور معارف آنها امراض روحی را از بین می برد و انسان را مهذب می کند.
