تفسیر سوره حمد 31

💐 "مالک یوم الدین"

💐 ارتباط با آیات پیشین

ادامه بحث ارتباط این آیه شریفه با آیات سابق سوره مبارکه حمد :

🌟 ششم :

«مالک یوم الدین» اشاره به این مطلب دارد که ربوبیّت الهی و رحمت عامّ و خاصّ الهی باطل و پوچ نبوده و روز حساب و جزائی در کار است. غایت سیر زندگی بشر در دل پرورش از روی رحمت الهی به سوی مقصود خود که روز جزاء است، در حال حرکت است و به آن ختم می شود.

 

🌟 هفتم :

برپایی روز جزاء در راستای «ربوبیّت» و «رحمت» الهی و برای رساندن انسان به کمال حقیقی اوست. از این رو «ربِّّ الرحمن الرحیم» همان «مالک یوم الدین» است که برای به انتها و مقصد رساندن ربوبیّت و رحمت خود، روز جزاء را بر پا کرده و خود او همه امور آن روز را اداره خواهد کرد.

تذکّر به قیامت نیز خود در راستای ربوبیّت و رحمت اوست و برای متذکّر شدن انسان و برانگیختن او به سمت نیکی‌ها و بازداشتن او از پلیدی‌هاست.

برای نوع انسان‌ها، اعتقاد و یاد قیامت مهمترین عامل در هدایت است. انسانی که خود را مسئول و پاسخگوی اعمال خود ببیند، مواظب رفتار خود خواهد بود و عدم باور قلبی و فراموشی روز حساب اساسی ترین عامل تبهکاری است. «لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب». (سوره مبارکه ص، آیه شریفه ۲۶).

بنابراین، خداى سبحان اولا با برپا کردن قیامت، راه تکامل انسان را باز و هموار مى‌کند. ثانیا، با اعتقاد به قیامت و یا معاد آنان را تطهیر مى‌کند و ثالثا، در قیامت پاداش نیکوکاران را به آنان عطا مى‌کند. از این رو خداى سبحان، محمود و مشکور است.

تفسیر سوره حمد 30

💐 "مالک یوم الدین"

💐 ارتباط با آیات پیشین

ادامه بحث ارتباط این آیه شریفه با آیات سابق سوره مبارکه حمد :

🌟 سوّم :

شاید ترتیب اسماء «ربّ»، «الرحمن»، «الرحیم» و «مالک» اشاره مختصری به مراتب و منازل اصلی سیر تکاملی انسان از نشئه مادی دنیا تا کمال انقطاع الی الله باشد. انسان از همان ابتدای سیر به سمت کمال، تحت تربیت تدریجی «ربّ العالمین» است. به لطف این تربیت الهی، در منزل اوّل رحمت ساری الهی را با اعطای وجود در همه هستی مشاهده خواهد کرد (الرحمن). در ادامه رحمت خاصّ الهی را با اعطای کمال درخواهد یافت (الرحیم) و سپس مالکیّت حقیقی و مطلق الهی را نسبت به همه هستی به عیان خواهد دید (المالک) و به مقام فناء خواهد رسید.

🌟 چهارم :

ابتدای سوره مبارکه با تاکید بر ربوبیّت و رحمت الهی، رجاء و امید به نعمت‌های الهی را تقویت کرده و در این آیه شریفه با اشاره به سلطنت و قهاریّت الهی در روز جزاء، خوف از عقاب و غضب الهی را القاء می‌کند تا تعادل بین خوف و رجاء در انسان حفظ شود و با کمک از امیدبخشی و عاقبت ترسی، انگیزه اصلاح و تهذیب در انسان را تقویت کند.

🌟 پنجم :

مفاد «بسم الله»، دلیل بر «الحمدلله ربّ العالمین» است. «الحمدلله رّب العالمین» نیز دلیل بر «مالکیّت مطلق الهی» است. تنها ربّ حقیقی که ستایش مخصوص اوست، مالکیّت مطلق دارد.

تفسیر سوره حمد 29

💐"مالک یوم الدین"

💐 ارتباط با آیات پیشین

چند مطلب در ارتباط این آیه شریفه با آیات سابق سوره مبارکه حمد قابل ذکر است :

🌟 اوّل :

ابتدای سوره مبارکه و تعبیر «بسم الله» و «الحمدلله» اشاره لطیفی به مبدئیّت الهی دارد. «ربّ العالمین» به نقش ربوبیّت الهی در دنیا و میان مبدأ و معاد می پردازد و «مالک یوم الدین» به منتها و مقصد بودن خداوند تبارک و تعالی اشاره دارد.

🌟 دوّم :

«استعاذه» در ابتدای قرائت قرآن، سیر از خلق به حقّ و تخلیه به عنوان مقدمه تحلیه و مقامات کمالی است. شاید از این رو که مقدمه سلوک است و فی نفسه خروج از رذائل است – نه ورود به فضائل و کمال-، خارج از سوره بوده و تلاوت آن مستحبّ می باشد.

🔹 با توضیحات ارائه شده، روشن شد که «بسم الله الرحمن الرحیم» اشاره به توحید ذاتی و فعلی دارد. «الحمدلله ربّ العالمین * الرحمن الرحیم» با بیانی دیگر توحید فعلی را تذکّر می‌دهد و «مالک یوم الدین» با بیانی دیگر به توحید ذاتی می‌پردازد.

🔺  انسان، به میزانی که به توحید ذاتی و فعلی رسیده باشد، «ایّاک نعبد و ایّاک نستعین» او دارای محتوای حقیقی است و واقعیّت وجودی او را منعکس می‌کند.

تفسیر سوره حمد 28

💐 "مالک یوم الدین"

💐 خصائص یوم الدین

«یوم الدین»، مالکیّت و قاهریّت انحصاری ذات اقدس الهی برای همگان ظهور می‌یابد و به برکت این ظهور، آنچه از کمال در خود یافته بود از خدا و برای خدا می بیند و خود را اسم و جلوه کمال او می یابد، همه کمالات را کمال او می یابد و پوچی غیر ذات حقّ آشکار می شود، جلوه هر چه غیر از اوست خاموش خواهد شد، از همه اسباب می‌بُرَد، حجب ظلمانی و نورانی دریده می شود، خود را غرق دریای فقر و نیاز به ذات احدیّت می‌یابد، تمام قدرت و عظمت را در او می بیند، می یابد که همه امور به او باز می گردد،  باطن و غیب هستی جلوه گری می کند، فرمانروایی واحد قهّار به عیان دیده می شود،  عاشق و مجذوب کمالات الهی می گردد، غایت آمال و آرزویش قرب به خداوند می شود، به میزان ظرفیّت و قابلیّت خود به فناء الله خواهد رسید،  توحید را درک کرده و قوس صعودش تکمیل می‌گردد. خداوند که مدبّر و مربّى انسانهاست با برپا کردن قیامت، راه تکامل نهایى انسانها را مى گشاید و با این کار، لطف و رحمت خودش را بر بندگان تکمیل می کند.

🔹 قیامت نه تنها ظرف ظهور مالکیت خداوند، بلکه ظرف ظهور همه اوصاف اوست ؛ چه اوصاف جمالى، مانند ملک و چه اوصاف جلالى، مانند قدوس. در قیامت آشکار مى شود که خداى سبحان همواره قدوس، سلام، مؤمن، مهیمن و... بوده و هست. خداى سبحان در قیامت هم در چهره «ارحم الراحمین» ظهور مى کند و هم در چهره «اشدّ المعاقبین».

🔹 البتّه ممکن است انسانی به درجه‌ای از کمال برسد که در همین دنیا حجاب‌های ظلمانی و نورانی را کنار زده و آنچه در قیامت برای افراد عادی ظاهر می شود، برای او در همین دنیا ظاهر و ثابت شود و حق با مالکیّت خود بر قلب او ظهور کند. کما این که حضرت امیرالمومنین –علیه الصلاه و السلام- فرمود : «لَوْ کُشِفَ‌ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ‌ یَقِیناً» . یا حضرت امام رضا (علیه السلام) در سجده نماز به خدا عرض ‍ مى کرد: در احسانهایى که بر من روا داشتى نه خود نقش داشتم و نه دیگران... و هر نیکى که به من رسید از جانب تو بود: «لک الحمد ان أطعتک و لا حجة لى ان عصیتک و لا صنع لى و لا لغیرى فى احسانک و لا عذر لى ان أساءت، ما أصابنى من حسنة فمنک یا کریم اغفر لمن فى مشارق الاءرض و مغاربها من المؤ منین و المؤ منات».

🔹«کلا لو تعلمون علم الیقینَ لترون الجحیمَ ثم لترونها عین الیقین» (سوره مبارکه تکاثر، آیات شریفه ۵ تا ۷). مشاهده دوزخ براى صاحبان علم الیقین در همین دنیا رخ می دهد. 

🔹 امّا غالب انسان‌ها پس از مرگ آن را مشاهده خواهند کرد. و در دنیا نسبت بهشت و دوزخ و حقیقت هستی، جاهل یا غافلند و به تعبیر قرآنی پرده بر چشم دارند. « لقد کنت فى غفلة من هذا فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید» (سوره مبارکه ق، آیه شریفه ۲۲). از این، در غفلت بودی و پرده‌ات را کنار زدیم و دیده‌ات امروز تیزبین است.

🔹 انسان غافل در قیامت افسوس خواهند خورد که «یا حَسْرَتى‌ عَلى‌ ما فَرَّطْتُ فی‌ جَنْبِ اللَّهِ» (سوره مبارکه زمر، آیه شریفه ۵۶). در دنیا نیز مالکیت، قهّاریّت، عزّت و شوکت، جلال و جبروت، جمال و زیبایی، کمال و حقانیّت مخصوص خدا بود و من جاهل به دنبال غیر خدا بودم عمرم را هدر دادم.

تفسیر سوره حمد 27

💐 "مالک یوم الدین"

💐 اضافه «مالک» به «یوم»

دو احتمال در مورد اضافه «مالک» به «یوم» قابل طرح است: 

1. اضافه به ظرف : «یوم الدین» ظرف برای «مالک» است و اشاره به مالکیّت الهی در ظرفِ قیامت دارد، مانند این که گفته شود «قاضی یوم الدین» یا «شفیع یوم الدین».

2. اضافه به مفعول : «یوم» مملوک برای «مالک» است و آیه شریفه به مملوکیّت روز قیامت برای خداوند –تبارک و تعالی- اشاره دارد که به قصد افاده ظهور و بروز مملوکیّت حقیقی تمام حقائق هستی برای ذات اقدس الهی در آن برهه از زمان، بیان شده است.

تفسیر سوره حمد 26

💐 "مالک یوم الدین"

 

💐 معنای مَلِک 

🔹 «مَلِک» از ریشة «مُلک» - بضم میم -، به معنای سلطان، حاکم و کسی است که رأی و نظر او نافذ است. 

🔹 نفوذ رأی و سلطنت برای انسان در این دنیا اعتباری است و این حاکمیت ظاهری، توسّط خداوند –تبارک و تعالی- به هر کس که او بخواهد، داده می‌شود. «تؤتی المُلکَ من تشاء و تنزع الملک ممّن تشاء» (سوره مبارکه آل‌عمران، آیه شریفه ۲۶). 

🔹 اما نفوذ رأی و سلطنت الهی، تکوینی است و در روز جزاء به عیان، همة سلطنت و حکومت از او است و هر تصرّفی به رأی و نظر او خواهد بود و همه چیز تحت قدرت اوست و حاکمیت ظاهری نیز به هیچ کس اعطاء نمی شود. «لِمَن المُلک الیوم لله الواحد القهار» (سوره مبارکه غافر، آیه شریفه ۱۶). 

🔹این سلطنت تکوینی و نفوذ رأی و اراده الهی، در دنیا نیز وجود دارد و هیچ فعلی بدون اذن او محقق نمی شود، هر چند، تعداد اندکی به این معرفت توحیدی دست می یابند. «ألم تعلم أنّ الله له مُلک السموات و الارض و ما لکم من دون الله من ولىّ و لا نصیر». (سوره مبارکه بقره، آیه شریفه ۱۰۷).  «وَ لَم‌یَکُن لَهُ شَریکٌ فِی المُلک» (سوره مبارکه اسراء، آیه شریفه ۱۱۱). «هیچ شریکی در فرمانروایی ندارد». امّا در آخرت، مشاهدة سلطنت تکوینی الهی برای همه محقّق است.

 

💐معنای مالک 

🔹 «مالِک» از ریشه «مِلک» - بکسر میم -، به معنای صاحب اختیار و کسی است که امکان تصرّف در مملوک را دارد. 

🔹 مالکیت نیز به اعتباری و حقیقی تقسیم می شود. مالکیت انسان‌ها بر خانه، وسیله نقلیه و ... اعتباری و در حیطه قراردادهای عقلایی برای نظم امور اجتماعی است و با معامله قابل تغییر است. مالکیت انسان‌ها بر تصوّرات و تصاویر ذهنی‌شان حقیقی تکوینی است. 

🔹 مالکیّت خداوند –تبارک و تعالی- نسبت به تمام هستی، مالکیّت حقیقی تکوینی و ناشی از احاطة قیّومی باری تعالی و تذلّل و فقر تکوینی مخلوقات نسبت به اوست. همه هستی و هر مالک و مِلک حقیقی و اعتباری در این هستی مِلک طِلق اوست  و مالکیّت‌های حقیقی مخلوقات نیز به اراده او و تحت سلطة اوست. 

🔹 تنها مالکیّت او مطلق و بدون محدودیّت است و به معنای واقعی کلمه «تنها او مالک است (هو المالک)». حضرت امیر –علیه آلاف التحیّة و الثناء- چه زیبا فرمود : «إِنَّا لَا نَمْلِکُ‏ مَعَ‏ اللَّهِ‏ شَیْئاً وَ لَا نَمْلِکُ إِلَّا مَا مَلَّکَنَا فَمَتَى مَلَّکَنَا مَا هُوَ أَمْلَکُ بِهِ مِنَّا کَلَّفَنَا وَ مَتَى أَخَذَهُ مِنَّا وَضَعَ تَکْلِیفَهُ عَنَّا» .  (ما با خدا [و در عرض او] هیچ چیزی را مالک نمی شویم [حتّی اعضاء و جوارح خود را]  و مالک نمی شویم مگر آنچه را که او به ما تملیک کرده است. پس هر گاه به ما تملیک کرد آنچه را که او به آن نسبت به ما مالک‌تر است، تکلیفی بر ما قرار داد و هر گاه آن را از ما گرفت، تکلیفش را از ما برداشت). 

 

تفسیر سوره حمد 25

💐 "مالک یوم الدین"

🔹از وجود مقدّس امام سجاد –علیه الصلاه و السلام- نقل شده است که آنقدر آیه شریفه «مالک یوم الدین» را تکرار می کردند که نزدیک بود به حالت احتضار و رحلت بیافتند؛  و از امام صادق –علیه الصلاه و السلام- نقل شده است که آنقدر این آیه شریفه را تکرار می کردند که از شمارش خارج می شد. 

🔹 آیات سابق این سوره مبارک ناظر به مبدأ و حقیقت هستی، این آیه شریفه ناظر به معاد است. به این ترتیب سیر هستی از مبدأ تا مقصد تکمیل می گردد. ایمان به آخرت انگیزه انسان برای اصلاح نفس، انجام اعمال صالح و دوری از گناه را به همراه دارد.  

🔹 بعد از این آیه، التفات از غیب به خطاب (ایّاکَ نعبد) تغییر می کند. شاید التفات اشاره به این نکته باشد که عبد بعد از طیّ این آیات شریفه، به اوج حضور در پیشگاه الهی و مقام مشاهده قلبی خداوند –تبارک و تعالی- می رسد و لیاقت می یابد تا خدای خویش را مخاطب قرار دهد. 

💐 اختلاف قرائت مالک (مَلک)

🔹 قرائت «مالک» قرائت معروف و مشهور است و در روایات، به اهل بیت –علیهم الصلاه و السلام- نسبت داده شده است.  از میان قاریان مشهور، از عاصم، کسائی و یعقوب «مالک» نقل شده است.  در مقابل از ابن عامر، ابن کثیر، ابوعمرو، حمزه، و نافع، «مَلِک» نقل شده است.  قرائت‌های دیگری نیز نقل شده است –مانند مِلک، مَلیک و مَلَکَ- که شاذّ هستند و اعتباری ندارند. 

🔹 گفته شده است در لغت و عرف، «مَلِک» (حاکمیت) به زمان اضافه می شود، ولی «مالک» اضافه نمی شود. گفته می شود «مَلِک العصر» ولی گفته نمی شود «مالک العصر». در سوره مبارکه غافر نیز مُلک و حکومت الهی در روز جزا بیان شده است.  

🔹 در جواب فرموده اند اولا مالکیت اعتباری به زمان اضافه نمی شود –نه مالکیت حقیقی-. بیان خواهد شد که مالکیت خداوند تبارک و تعالی، مالکیت حقیقی است و این نوع مالکیّت به زمان اضافه می شود. ثانیا ممکن است «یوم» ظرفِ مالکیت باشد که به آن اضافه شده است –نه مملوکِ مالک-. (ر.ک. تفسیر تسنیم)

🔹 اگر معروفیّت و شهرت موجب اطمینان به صحّت قرائت «مالک» باشد  یا نقل حفص از عاصم و روایات، حجّت در صحّت قرائت «مالک» دانسته شوند، این قرائت مقدّم خواهد بود. 

🔹 البته قرائت به هر دو طبق فتوای فقهاء جایز است و همانطور که در ادامه بیان خواهد شد از حیث معنایی –مانند قریب به اتفاق اختلاف قرائات قرآن- تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند.

 

تفسیر سوره حمد 24

الحمدلله رب العالمین 

تناسب حمد با الله، ربّ العالمین، الرحمن الرحیم و مالک یوم الدین

در مورد حقیقت «الله» و ارتباط حمد به «الله» که اسم جامع صفات کمالی الهی است، سخن گفته شد. تمام کمالات و صفات کمالی ملک طلق «الله» است و از این رو حمد مخصوص «الله» است. در حقیقت «الله» بودن دلیل اختصاص حمد به ذات اقدس الهی است و شخصی که حقیقت «الله» را درک کند –بدون لحاظ احسان او و رجاء به او و خوف از او-، او را حمد خواهد کرد.

«ربّ العالمین»، «الرحمن الرحیم» و «مالک یوم الدین» می توانند علّت برای حمد الهی باشند، همانطور که می توانند اشاره به هدف و غرض حامد تلقی شوند.

«رب العالمین» علت برای حمد هستند، چرا که «رب العالمین» است که افاضه کننده کمالات است و مفیض کمالات است که اولا و بالذات دارای کمال است و از این رو حمد مخصوص اوست. از سویی می تواند حمد الهی به غرض جلب انعام الهی باشد که ربّ همه جهانیان از جمله شخص حمد کننده است.

«الرحمن الرحیم» علت برای حمد است، چرا که مقام افاضة رحمت فرع مالکیت بر کمالاتی است که با رحمت به غیر افاضه می شود. حمد مخصوص کسی است که صفت رحمان و رحیم به طور مطلق مختصّ اوست. از سویی می تواند حمد الهی به غرض رجاء به محمود جهت جلب رحمت او باشد.

«مالک یوم الدین» علت برای حمد است، چرا که جز مالک مطلق دار وجود و کمالات وجودی کسی را چنین مقامی نیست که فرمانروای منحصر روز جزا باشد. از سویی می تواند حمد الهی از روی ترس از مقام و منزلت محمود به جهت فرمانروایی او در روز جزا و امکان عقاب و عذاب الهی باشد.

تفسیر سوره حمد 23

الحمدلله رب العالمین

مراد از العالمین

کلمه «عالمین» جمعِ «عالَم» است. «عالَم» دارای جمع مکسّر «عوالم» نیز می باشد. جمع با «ال» افاده عموم دارد.

معنای عالَم

«عالَم» به مجموعه ای از موجودات مختلف که دارای صفات مشترک و یا زمان و مکان مشترک باشند، اطلاق می شود؛[1] مانند عالم انسان، عالم گیاه، عالم دنیا، عالم آخرت، عالم شرق، عالم آینده، عالم ملکوت و عالم مثال. جمع بستن «عالَم» برای اشاره به تمام این مجموعه هاست. البته با توجّه به معنایی که برای «ربّ» بیان شد، مراد از «عالمین» عوالمی است که سوق تدریجی به سمت کمال برای آنها معقول باشد، یعنی عوالم مرتبط با مادّه.

عالمین به جای عوالم

دلیل استفاده از جمع سالم (العالمین) به جای جمع مکسّر (عوالم) در آیه شریفه دارای دو احتمال است :

1) آیه شریفه تنها ناظر به عالم هایی است که دارای شعور هستند، مانند انسان و جنّ. شاهد این احتمال ادامه سوره مبارکه و آیه شریفه «مالک یوم الدین» است. «جزاء» برای ذوی العقولی مانند انسان و جنّ قابل تصوّر است.

در برخی آیات قرآن کریم مراد از «العالمین» تنها عوالم ذی شعور است، مانند‏ «وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمِینَ» (سوره مبارکه آل عمران، آیه شریفه 42) و «لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً» (سوره مبارکه فرقان، آیه شریفه1).

2) مراد آیه شریفه تمام عوالم ذی شعور و غیر ذی شعور است، اما به دلیل تغلیب و اهمیت عوالم ذی شعور از جمع سالم (العالمین) استفاده شده است. ربوبیّت الهی برای تمام ما سوی الله تدریجی است (ربّ العالمین) و خدای سبحان سوق دهندة تمام این مجموعه ها به سوی کمال مناسبشان می باشد –چه ذی شعور باشند و چه ذی شعور نباشند-. «قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغی‏ رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْ‏ء» (سورة مبارکة انعام، آیه شریفه 164). در برخی آیات الهی، «عالمین» برای تمام عالم ماده استعمال شده است. «قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا» (سوره مبارکه شعراء، آیات شریفه 23 و 24). همچنین در اخبار وارد شده است : «... رَبُّ اَلْعَالَمِینَ وَ هُمُ اَلْجَمَاعَاتُ مِنْ کُلِّ مَخْلُوقٍ مِنَ اَلْجَمَادَاتِ وَ اَلْحَیَوَانَاتِ وَ أَمَّا اَلْحَیَوَانَاتُ‌ فَهُوَ یَقْلِبُهَا فِی قُدْرَتِهِ وَ یَغْذُوهَا مِنْ رِزْقِهِ وَ یُحَوِّطُهَا بِکَنَفِهِ وَ یُدَبِّرُ کُلاًّ مِنْهَا بِمَصْلَحَتِهِ وَ أَمَّا اَلْجَمَادَاتُ فَهُوَ یُمْسِکُهَا بِقُدْرَتِهِ وَ یُمْسِکُ اَلْمُتَّصِلَ مِنْهَا أَنْ یَتَهَافَتَ‌ وَ یُمْسِکُ اَلْمُتَهَافِتَ مِنْهَا أَنْ یَتَلاَصَقَ وَ یُمْسِکُ اَلسَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى اَلْأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ‌ وَ یُمْسِکُ اَلْأَرْضَ أَنْ تَنْخَسِفَ إِلاَّ بِأَمْرِهِ ...». (عیون اخبار الرضا –علیه الصلاه و السلام-، ج1، ص282 و 283).

البتّه ربوبیّت الهی برای تمام ما سوی الله تدریجی است، لکن هدف اصلی از آن، انسان و هدایت او به سمت کمال است.

 

---

[1] گفته شده ریشه این کلمه از عِلم و به معنای چیزى است که به وسیله آن علم حاصل شود (ما یعلم به). از آن جایی که ما سوی الله همگی نشانة خداوند -تبارک و تعالی- هستند و علم به ذات اقدس اله را به همراه دارند، همگی داخل در «عالَم» هستند. ر.ک. اسرار الصلاه مرحوم ملکی تبریزی، ذیل بحث از تفسیر سوره مبارکه حمد.

تفسیر سوره حمد 22

«الحَمدُللهِ رَبِّ العَالَمِینَ»

ربوبیت تکوینی و ربوبیت تشریعی

ربوبیّت حقّ تعالی بر دو گونه است :

1) ربوبیت تکوینی : ربوبیّت عامّ الهی که تمام موجودات عالم را در بر می گیرد و با پرورش تکوینی، حقیقت مخلوقات را از نقص به کمال لایق خود می رساند. حرکت از مادّه اولی تا جایگاه حیوانیّت، ربوبیت تکوینی الهی است.

2) ربوبیت تشریعی : این ربوبیّت مخصوص انسان است و با ارائه و ارشاد به راه سعادت و خوشبختی محقّق می شود. ارسال کتب و انزال رسل در راستای ربوبیت تشریعی ذات اقدس الهی است.

نطفه انسان تا مرحلة حیوانیّت با سایر حیوانات همسان بوده و مشمول ربوبیت تکوینی الهی بوده است. بعد از منزل حیوانیت، نوبت به ربوبیت تشریعی می رسد و حقّ تعالی با ابلاغ صراط مستقیم، ربوبیت تشریعی را محقّق می سازد. حال انسان دو منزل در پیش دارد که با اختیار بین آنها انتخاب می کند. منزل سعادت و منزل شقاوت.

کسی به منزل سعادت می رسد که با اختیار خود طبق موازین شریعت الهی عمل کرده باشد، توحید تشریعی الهی را باور کرده و به لوازم آن پایبند باشد. خود را تحت تربیت الهی قرار دهد و مسیر زندگی را طبق دستورات حقّ تعالی طیّ کند. چنین کسی در نهایت از عمق وجود تسلیم محض خداوند – تبارک و تعالی- شده و توحید ربوبیّت تشریعی این ذات اقدس را با جان و دل پذیرفته و به تمام مقتضیات آن ملتزم شده است. تمام قلب و به تبع تمام اعضا و جوارح او تحت تربیت حقّ تعالی است، ربوبیّت الهی بر جان او نقش بسته، قلب او حرم الله، دست او ید الله، گوش او سمع الله و چشم او عین الله شده است.[1] قطعا این شخص در عالم قبر در جواب ملائکه که می گویند «من ربّک؟»، زبانش گویاست به این که «الله –جلّ جلاله- ربّی». ‏

 

---

[1] ر.ک. کافی، ج2، ص352.