تفسیر سوره حمد 23
الحمدلله رب العالمین
مراد از العالمین
کلمه «عالمین» جمعِ «عالَم» است. «عالَم» دارای جمع مکسّر «عوالم» نیز می باشد. جمع با «ال» افاده عموم دارد.
معنای عالَم
«عالَم» به مجموعه ای از موجودات مختلف که دارای صفات مشترک و یا زمان و مکان مشترک باشند، اطلاق می شود؛[1] مانند عالم انسان، عالم گیاه، عالم دنیا، عالم آخرت، عالم شرق، عالم آینده، عالم ملکوت و عالم مثال. جمع بستن «عالَم» برای اشاره به تمام این مجموعه هاست. البته با توجّه به معنایی که برای «ربّ» بیان شد، مراد از «عالمین» عوالمی است که سوق تدریجی به سمت کمال برای آنها معقول باشد، یعنی عوالم مرتبط با مادّه.
عالمین به جای عوالم
دلیل استفاده از جمع سالم (العالمین) به جای جمع مکسّر (عوالم) در آیه شریفه دارای دو احتمال است :
1) آیه شریفه تنها ناظر به عالم هایی است که دارای شعور هستند، مانند انسان و جنّ. شاهد این احتمال ادامه سوره مبارکه و آیه شریفه «مالک یوم الدین» است. «جزاء» برای ذوی العقولی مانند انسان و جنّ قابل تصوّر است.
در برخی آیات قرآن کریم مراد از «العالمین» تنها عوالم ذی شعور است، مانند «وَ اصْطَفاکِ عَلى نِساءِ الْعالَمِینَ» (سوره مبارکه آل عمران، آیه شریفه 42) و «لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً» (سوره مبارکه فرقان، آیه شریفه1).
2) مراد آیه شریفه تمام عوالم ذی شعور و غیر ذی شعور است، اما به دلیل تغلیب و اهمیت عوالم ذی شعور از جمع سالم (العالمین) استفاده شده است. ربوبیّت الهی برای تمام ما سوی الله تدریجی است (ربّ العالمین) و خدای سبحان سوق دهندة تمام این مجموعه ها به سوی کمال مناسبشان می باشد –چه ذی شعور باشند و چه ذی شعور نباشند-. «قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغی رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْء» (سورة مبارکة انعام، آیه شریفه 164). در برخی آیات الهی، «عالمین» برای تمام عالم ماده استعمال شده است. «قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا» (سوره مبارکه شعراء، آیات شریفه 23 و 24). همچنین در اخبار وارد شده است : «... رَبُّ اَلْعَالَمِینَ وَ هُمُ اَلْجَمَاعَاتُ مِنْ کُلِّ مَخْلُوقٍ مِنَ اَلْجَمَادَاتِ وَ اَلْحَیَوَانَاتِ وَ أَمَّا اَلْحَیَوَانَاتُ فَهُوَ یَقْلِبُهَا فِی قُدْرَتِهِ وَ یَغْذُوهَا مِنْ رِزْقِهِ وَ یُحَوِّطُهَا بِکَنَفِهِ وَ یُدَبِّرُ کُلاًّ مِنْهَا بِمَصْلَحَتِهِ وَ أَمَّا اَلْجَمَادَاتُ فَهُوَ یُمْسِکُهَا بِقُدْرَتِهِ وَ یُمْسِکُ اَلْمُتَّصِلَ مِنْهَا أَنْ یَتَهَافَتَ وَ یُمْسِکُ اَلْمُتَهَافِتَ مِنْهَا أَنْ یَتَلاَصَقَ وَ یُمْسِکُ اَلسَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى اَلْأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ وَ یُمْسِکُ اَلْأَرْضَ أَنْ تَنْخَسِفَ إِلاَّ بِأَمْرِهِ ...». (عیون اخبار الرضا –علیه الصلاه و السلام-، ج1، ص282 و 283).
البتّه ربوبیّت الهی برای تمام ما سوی الله تدریجی است، لکن هدف اصلی از آن، انسان و هدایت او به سمت کمال است.
[1] گفته شده ریشه این کلمه از عِلم و به معنای چیزى است که به وسیله آن علم حاصل شود (ما یعلم به). از آن جایی که ما سوی الله همگی نشانة خداوند -تبارک و تعالی- هستند و علم به ذات اقدس اله را به همراه دارند، همگی داخل در «عالَم» هستند. ر.ک. اسرار الصلاه مرحوم ملکی تبریزی، ذیل بحث از تفسیر سوره مبارکه حمد.
