خشوع در نماز
نماز اظهار عبودیت و تسلیم در برابر خدا و فرمان اوست.
نماز با روح و اثرگذار، نمازی است که با خشوع باشد.
سوره مبارکة مومنون، آیه شریفة 1 و 2 : قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (1) الَّذینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ (2)
سورة مبارکة بقره، آیة شریفة 45 : «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعینَ» (45)
اما خشوع چیست؟ فروشکستن انانیت و منیت انسان و خودباختگی در برابر خداوند که توام با خشیت است. (سوره مبارکة حشر، آیة شریفة 21 : «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّه»).
این خودباختگی مراتب دارد و تا جایی که کامل محو حق تعالی شود، ادامه می یابد.
این خشوع و خودباختگی در مقابل معبود مقتضای فطرت انسان است و به دلیل ترس از عذاب و احساس شرم و گناه یا به خاطر درک عظمت خدای متعال حاصل می شود. درک این که هر چه هستاز اوست و هر کمال و وجودی برای اوست. هر چه عمق این درک بیشتر باشد، خشوع بیشتر خواهد بود. حالاتی که از معصومین ع در نماز –از تغییر رنگ چهره و ...- نقل شده است، ناشی از مراتب اعلی خشوع است.
اسباب خشوع :
- درک عظمت الهی و حقارت خود
درک عینی و ملموس عظمت الهی –نه صرف علم به مفاهیم و علوم فلسفه و عرفان-. این درک عظمت همراه با فهم حقارت خود ماست و این موجب خشوع می شود. جالب این است که اذان و نماز با ذکر «الله اکبر» که اشاره به عظمت الهی دارد، شروع می شود، بلکه در حین نماز و بعد از نماز این ذکر شریف بارها و بارها تکرار می شود.
سرعت نور در ثانیه 300 هزار کیلومتر است. حال گفته شده است فاصله یک کهکشان تا کهکشانی دیگر، میلیونها سال نوری است. در این عظمت آسمانها، زمین در حد صفر است –چه برسد به ما-. این حقارت و کوچکی انسان است در برابر عظمت خدایی که با اراده اش «کن فیکون» کرده و همه این هستی را آفریده است. درک این عظمت موجب خشوع انسان می شود و البته توجه به عظمت گناه و عذاب بر این خشوع می افزاید.
- خوف از خداوند –تبارک و تعالی-
سوره مبارکه آل عمران، آیه شریفه 175 : «إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ».
سوره مبارکه نازعات، آیات شریفه 40 و 41 : «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى (40) فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى (41)».
یکی از مناجاتهای پانزده‌گانه امام سجاد –علیه الصلاه و السلام- مناجات خائفین است.
خوف و ترس از درد و رنج و عذاب است، خوف از درد آمپول برای کودکان یا خوف از رنج تحقیر شدن یا دور شدن از محبوب. از این مثالها روشن می شود که خوف دارای انواع و مراتبی است.
مراتب خوف از خداوند –تبارک و تعالی- :
1/ خوف از آثار دردناک اعمال زشت و گناهان در دنیا و آخرت. گناه در دنیا باعث رفتن آبروی انسان می شود و در آخرت موجب عذاب. لذا باید از اعمال زشت و گناه بترسیم و از آنها فرار کنیم. البته ضعف ایمان، مانع از جدی گرفتن آن می شود. صدها آیه در قرآن در مورد جهنم آمده است و تعابیری مثل «عذاب الیم»، «عذاب عظیم» و «عذاب مهین» در مورد آن به کار برده شده است، لکن توجه و تدبر کافی نسبت به آنها وجود ندارد. آیات و روایات بسیاری به تفصیلات و توصیفات عذاب آخرت اشاره کرده است که عذاب وحشتناک آخرت را به تصویر کشیده است.
در دعای شانزدهم صحیفه سجادیه آمده است : «یَا إِلَهِی لَوْ بَکَیْتُ إِلَیْکَ حَتَّى تَسْقُطَ أَشْفَارُ عَیْنَیَّ، وَ انْتَحَبْتُ حَتَّى یَنْقَطِعَ صَوْتِی، وَ قُمْتُ لَکَ حَتَّى تَتَنَشَّرَ قَدَمَایَ، وَ رَکَعْتُ لَکَ حَتَّى یَنْخَلِعَ صُلْبِی، وَ سَجَدْتُ لَکَ حَتَّى تَتَفَقَّأَ حَدَقَتَایَ، وَ أَکَلْتُ تُرَابَ الْأَرْضِ طُولَ عُمُرِی، وَ شَرِبْتُ مَاءَ الرَّمَادِ آخِرَ دَهْرِی، وَ ذَکَرْتُکَ فِی خِلَالِ ذَلِکَ حَتَّى یَکِلَّ لِسَانِی، ثُمَّ لَمْ أَرْفَعْ طَرْفِی إِلَى آفَاقِ السَّمَاءِ اسْتِحْیَاءً مِنْکَ مَا اسْتَوْجَبْتُ بِذَلِکَ مَحْوَ سَیِّئَةٍ وَاحِدَةٍ مِنْ سَیِّئَاتِی».
توجه به زشتی گناه و آثار آن این خوف و در نهایت خشوع را به همراه دارد.
2/ خوف از مخالفت و عصیان خداوند پاک و مهربان که همه آب، غذا، عزت، آبرو، سلامتی، قدرت، علم و ... ما از او و به رحمت اوست، به جای قدردانی و سپاس. نافرمانی او و عمل به حرف شیطان که دشمن او و دشمن آشکار ماست (این مضمون هفت بار در قرآن کریم تکرار شده است، از جمله در آیه شریفه 22 سوره مبارکه اعراف) -در عین این که امر و نهی او برای خوشبختی خود ماست- موجب شرمساری و عذاب آب شدن از خجالت می شود. توجه به قصور و تقصیر در پیشگاه چنین خدای عزیزی، اوج شرمندگی را به همراه دارد.
در ادعیه این درخواست از خداوند –تبارک و تعالی- آمده است : «وَ أَوْرِدْنِی عَلَیْکَ یَوْمَ وُقُوفِی بَیْنَ یَدَیْکَ خالِصاً مِنَ الذُّنُوبِ، نَقِیّاً مِنَ الْعُیُوبِ، لا أَسْتَحْیِی مِنْکَ بِکُفْرانِ نِعْمَة». هر لحظه از عمر که برای قرب به او و جلب رضایت او صرف نشود، کفران نعمت است.
توجه به پلیدی نافرمانی خدا، این خوف و در نهایت خشوع را به همراه دارد.
3/ خوف از عدم اعتنای الهی که برای اهل معرفت عذاب آورتر از آتش جهنم است. در سوره مبارکه آل عمران، آیه شریفه 77 در مورد اهل جهنم آمده است : «وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَة». چه تحقیری بالاتر از این که پروردگاه با عظمت هستی که همه چیز ملک اوست، توجه و اعتنائی به ما نکند. ابتدای مناجات شعبانیه با این درخواست شروع می شود که خدایا با نگاه محبت آمیز به سخنانم گوش بده و به من توجه کن. «وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعْوَتُکَ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُکَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُک».
توجه به جایگاه الهی این خوف و در نهایت خشوع را به همراه دارد.
4/ خوف از فراق الهی. در دعای کمیل می خوانیم : «إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ وَ رَبِّی صَبَرْتُ عَلَى عَذَابِکَ فَکَیْفَ أَصْبِرُ عَلَى فِرَاقِکَ». حضرت امیر ع عظمت عذاب الهی را درک کرده، ولی آتش فراق را شدیدتر می بیند، چرا که چنان وجودش به عشق الهی عجین شده است که فراق از این محبوب بسیار بسیار برایش دردآور است. کسی می تواند چنین بگوید که لذت وصال را چشیده باشد. در مناجات محبین امام سجاد –علیه الصلاه و السلام- آمده است : «مَنْ ذَا الَّذِی ذَاقَ حَلَاوَةَ مَحَبَّتِکَ فَرَامَ مِنْکَ بَدَلا».
نهایت آرزوی عاشق دلباخته، وصال محبوب است و بالاترین ترس او، محرومیت از وصال اوست و درد و رنج دیگری برایش اهمیت ندارد.
روشن است که مراتب خوف، به مراتب معرفت به خداوند –تبارک و تعالی- و صفات و افعال او مربوط است و این اهمیت خداشناسی و خداباوری را نشان می دهد.
توجه به نعمتهای الهی و مهربانی او در حق ما و همچنین صفات جمال الهی راه رسیدن به عشق و محبت و شوق لقاء الهی و تصدیق شایستگی الهی برای ستایش و پرستش است. این عشق موجب می شود تا انسان برای نزدیک کردن خود به خداوند تلاش کند و در نماز، آتش شوق وصاف و گرمی لحظه دیدار معنوی تمام وجودش را فرا بگیرد.
