تفسیر سوره حمد 31

💐 "مالک یوم الدین"

💐 ارتباط با آیات پیشین

ادامه بحث ارتباط این آیه شریفه با آیات سابق سوره مبارکه حمد :

🌟 ششم :

«مالک یوم الدین» اشاره به این مطلب دارد که ربوبیّت الهی و رحمت عامّ و خاصّ الهی باطل و پوچ نبوده و روز حساب و جزائی در کار است. غایت سیر زندگی بشر در دل پرورش از روی رحمت الهی به سوی مقصود خود که روز جزاء است، در حال حرکت است و به آن ختم می شود.

 

🌟 هفتم :

برپایی روز جزاء در راستای «ربوبیّت» و «رحمت» الهی و برای رساندن انسان به کمال حقیقی اوست. از این رو «ربِّّ الرحمن الرحیم» همان «مالک یوم الدین» است که برای به انتها و مقصد رساندن ربوبیّت و رحمت خود، روز جزاء را بر پا کرده و خود او همه امور آن روز را اداره خواهد کرد.

تذکّر به قیامت نیز خود در راستای ربوبیّت و رحمت اوست و برای متذکّر شدن انسان و برانگیختن او به سمت نیکی‌ها و بازداشتن او از پلیدی‌هاست.

برای نوع انسان‌ها، اعتقاد و یاد قیامت مهمترین عامل در هدایت است. انسانی که خود را مسئول و پاسخگوی اعمال خود ببیند، مواظب رفتار خود خواهد بود و عدم باور قلبی و فراموشی روز حساب اساسی ترین عامل تبهکاری است. «لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب». (سوره مبارکه ص، آیه شریفه ۲۶).

بنابراین، خداى سبحان اولا با برپا کردن قیامت، راه تکامل انسان را باز و هموار مى‌کند. ثانیا، با اعتقاد به قیامت و یا معاد آنان را تطهیر مى‌کند و ثالثا، در قیامت پاداش نیکوکاران را به آنان عطا مى‌کند. از این رو خداى سبحان، محمود و مشکور است.

تفسیر سوره حمد 30

💐 "مالک یوم الدین"

💐 ارتباط با آیات پیشین

ادامه بحث ارتباط این آیه شریفه با آیات سابق سوره مبارکه حمد :

🌟 سوّم :

شاید ترتیب اسماء «ربّ»، «الرحمن»، «الرحیم» و «مالک» اشاره مختصری به مراتب و منازل اصلی سیر تکاملی انسان از نشئه مادی دنیا تا کمال انقطاع الی الله باشد. انسان از همان ابتدای سیر به سمت کمال، تحت تربیت تدریجی «ربّ العالمین» است. به لطف این تربیت الهی، در منزل اوّل رحمت ساری الهی را با اعطای وجود در همه هستی مشاهده خواهد کرد (الرحمن). در ادامه رحمت خاصّ الهی را با اعطای کمال درخواهد یافت (الرحیم) و سپس مالکیّت حقیقی و مطلق الهی را نسبت به همه هستی به عیان خواهد دید (المالک) و به مقام فناء خواهد رسید.

🌟 چهارم :

ابتدای سوره مبارکه با تاکید بر ربوبیّت و رحمت الهی، رجاء و امید به نعمت‌های الهی را تقویت کرده و در این آیه شریفه با اشاره به سلطنت و قهاریّت الهی در روز جزاء، خوف از عقاب و غضب الهی را القاء می‌کند تا تعادل بین خوف و رجاء در انسان حفظ شود و با کمک از امیدبخشی و عاقبت ترسی، انگیزه اصلاح و تهذیب در انسان را تقویت کند.

🌟 پنجم :

مفاد «بسم الله»، دلیل بر «الحمدلله ربّ العالمین» است. «الحمدلله رّب العالمین» نیز دلیل بر «مالکیّت مطلق الهی» است. تنها ربّ حقیقی که ستایش مخصوص اوست، مالکیّت مطلق دارد.

تفسیر سوره حمد 28

💐 "مالک یوم الدین"

💐 خصائص یوم الدین

«یوم الدین»، مالکیّت و قاهریّت انحصاری ذات اقدس الهی برای همگان ظهور می‌یابد و به برکت این ظهور، آنچه از کمال در خود یافته بود از خدا و برای خدا می بیند و خود را اسم و جلوه کمال او می یابد، همه کمالات را کمال او می یابد و پوچی غیر ذات حقّ آشکار می شود، جلوه هر چه غیر از اوست خاموش خواهد شد، از همه اسباب می‌بُرَد، حجب ظلمانی و نورانی دریده می شود، خود را غرق دریای فقر و نیاز به ذات احدیّت می‌یابد، تمام قدرت و عظمت را در او می بیند، می یابد که همه امور به او باز می گردد،  باطن و غیب هستی جلوه گری می کند، فرمانروایی واحد قهّار به عیان دیده می شود،  عاشق و مجذوب کمالات الهی می گردد، غایت آمال و آرزویش قرب به خداوند می شود، به میزان ظرفیّت و قابلیّت خود به فناء الله خواهد رسید،  توحید را درک کرده و قوس صعودش تکمیل می‌گردد. خداوند که مدبّر و مربّى انسانهاست با برپا کردن قیامت، راه تکامل نهایى انسانها را مى گشاید و با این کار، لطف و رحمت خودش را بر بندگان تکمیل می کند.

🔹 قیامت نه تنها ظرف ظهور مالکیت خداوند، بلکه ظرف ظهور همه اوصاف اوست ؛ چه اوصاف جمالى، مانند ملک و چه اوصاف جلالى، مانند قدوس. در قیامت آشکار مى شود که خداى سبحان همواره قدوس، سلام، مؤمن، مهیمن و... بوده و هست. خداى سبحان در قیامت هم در چهره «ارحم الراحمین» ظهور مى کند و هم در چهره «اشدّ المعاقبین».

🔹 البتّه ممکن است انسانی به درجه‌ای از کمال برسد که در همین دنیا حجاب‌های ظلمانی و نورانی را کنار زده و آنچه در قیامت برای افراد عادی ظاهر می شود، برای او در همین دنیا ظاهر و ثابت شود و حق با مالکیّت خود بر قلب او ظهور کند. کما این که حضرت امیرالمومنین –علیه الصلاه و السلام- فرمود : «لَوْ کُشِفَ‌ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ‌ یَقِیناً» . یا حضرت امام رضا (علیه السلام) در سجده نماز به خدا عرض ‍ مى کرد: در احسانهایى که بر من روا داشتى نه خود نقش داشتم و نه دیگران... و هر نیکى که به من رسید از جانب تو بود: «لک الحمد ان أطعتک و لا حجة لى ان عصیتک و لا صنع لى و لا لغیرى فى احسانک و لا عذر لى ان أساءت، ما أصابنى من حسنة فمنک یا کریم اغفر لمن فى مشارق الاءرض و مغاربها من المؤ منین و المؤ منات».

🔹«کلا لو تعلمون علم الیقینَ لترون الجحیمَ ثم لترونها عین الیقین» (سوره مبارکه تکاثر، آیات شریفه ۵ تا ۷). مشاهده دوزخ براى صاحبان علم الیقین در همین دنیا رخ می دهد. 

🔹 امّا غالب انسان‌ها پس از مرگ آن را مشاهده خواهند کرد. و در دنیا نسبت بهشت و دوزخ و حقیقت هستی، جاهل یا غافلند و به تعبیر قرآنی پرده بر چشم دارند. « لقد کنت فى غفلة من هذا فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید» (سوره مبارکه ق، آیه شریفه ۲۲). از این، در غفلت بودی و پرده‌ات را کنار زدیم و دیده‌ات امروز تیزبین است.

🔹 انسان غافل در قیامت افسوس خواهند خورد که «یا حَسْرَتى‌ عَلى‌ ما فَرَّطْتُ فی‌ جَنْبِ اللَّهِ» (سوره مبارکه زمر، آیه شریفه ۵۶). در دنیا نیز مالکیت، قهّاریّت، عزّت و شوکت، جلال و جبروت، جمال و زیبایی، کمال و حقانیّت مخصوص خدا بود و من جاهل به دنبال غیر خدا بودم عمرم را هدر دادم.

تفسیر سوره حمد 27

💐 "مالک یوم الدین"

💐 اضافه «مالک» به «یوم»

دو احتمال در مورد اضافه «مالک» به «یوم» قابل طرح است: 

1. اضافه به ظرف : «یوم الدین» ظرف برای «مالک» است و اشاره به مالکیّت الهی در ظرفِ قیامت دارد، مانند این که گفته شود «قاضی یوم الدین» یا «شفیع یوم الدین».

2. اضافه به مفعول : «یوم» مملوک برای «مالک» است و آیه شریفه به مملوکیّت روز قیامت برای خداوند –تبارک و تعالی- اشاره دارد که به قصد افاده ظهور و بروز مملوکیّت حقیقی تمام حقائق هستی برای ذات اقدس الهی در آن برهه از زمان، بیان شده است.

تفسیر سوره حمد 26

💐 "مالک یوم الدین"

 

💐 معنای مَلِک 

🔹 «مَلِک» از ریشة «مُلک» - بضم میم -، به معنای سلطان، حاکم و کسی است که رأی و نظر او نافذ است. 

🔹 نفوذ رأی و سلطنت برای انسان در این دنیا اعتباری است و این حاکمیت ظاهری، توسّط خداوند –تبارک و تعالی- به هر کس که او بخواهد، داده می‌شود. «تؤتی المُلکَ من تشاء و تنزع الملک ممّن تشاء» (سوره مبارکه آل‌عمران، آیه شریفه ۲۶). 

🔹 اما نفوذ رأی و سلطنت الهی، تکوینی است و در روز جزاء به عیان، همة سلطنت و حکومت از او است و هر تصرّفی به رأی و نظر او خواهد بود و همه چیز تحت قدرت اوست و حاکمیت ظاهری نیز به هیچ کس اعطاء نمی شود. «لِمَن المُلک الیوم لله الواحد القهار» (سوره مبارکه غافر، آیه شریفه ۱۶). 

🔹این سلطنت تکوینی و نفوذ رأی و اراده الهی، در دنیا نیز وجود دارد و هیچ فعلی بدون اذن او محقق نمی شود، هر چند، تعداد اندکی به این معرفت توحیدی دست می یابند. «ألم تعلم أنّ الله له مُلک السموات و الارض و ما لکم من دون الله من ولىّ و لا نصیر». (سوره مبارکه بقره، آیه شریفه ۱۰۷).  «وَ لَم‌یَکُن لَهُ شَریکٌ فِی المُلک» (سوره مبارکه اسراء، آیه شریفه ۱۱۱). «هیچ شریکی در فرمانروایی ندارد». امّا در آخرت، مشاهدة سلطنت تکوینی الهی برای همه محقّق است.

 

💐معنای مالک 

🔹 «مالِک» از ریشه «مِلک» - بکسر میم -، به معنای صاحب اختیار و کسی است که امکان تصرّف در مملوک را دارد. 

🔹 مالکیت نیز به اعتباری و حقیقی تقسیم می شود. مالکیت انسان‌ها بر خانه، وسیله نقلیه و ... اعتباری و در حیطه قراردادهای عقلایی برای نظم امور اجتماعی است و با معامله قابل تغییر است. مالکیت انسان‌ها بر تصوّرات و تصاویر ذهنی‌شان حقیقی تکوینی است. 

🔹 مالکیّت خداوند –تبارک و تعالی- نسبت به تمام هستی، مالکیّت حقیقی تکوینی و ناشی از احاطة قیّومی باری تعالی و تذلّل و فقر تکوینی مخلوقات نسبت به اوست. همه هستی و هر مالک و مِلک حقیقی و اعتباری در این هستی مِلک طِلق اوست  و مالکیّت‌های حقیقی مخلوقات نیز به اراده او و تحت سلطة اوست. 

🔹 تنها مالکیّت او مطلق و بدون محدودیّت است و به معنای واقعی کلمه «تنها او مالک است (هو المالک)». حضرت امیر –علیه آلاف التحیّة و الثناء- چه زیبا فرمود : «إِنَّا لَا نَمْلِکُ‏ مَعَ‏ اللَّهِ‏ شَیْئاً وَ لَا نَمْلِکُ إِلَّا مَا مَلَّکَنَا فَمَتَى مَلَّکَنَا مَا هُوَ أَمْلَکُ بِهِ مِنَّا کَلَّفَنَا وَ مَتَى أَخَذَهُ مِنَّا وَضَعَ تَکْلِیفَهُ عَنَّا» .  (ما با خدا [و در عرض او] هیچ چیزی را مالک نمی شویم [حتّی اعضاء و جوارح خود را]  و مالک نمی شویم مگر آنچه را که او به ما تملیک کرده است. پس هر گاه به ما تملیک کرد آنچه را که او به آن نسبت به ما مالک‌تر است، تکلیفی بر ما قرار داد و هر گاه آن را از ما گرفت، تکلیفش را از ما برداشت). 

 

تفسیر سوره حمد 25

💐 "مالک یوم الدین"

🔹از وجود مقدّس امام سجاد –علیه الصلاه و السلام- نقل شده است که آنقدر آیه شریفه «مالک یوم الدین» را تکرار می کردند که نزدیک بود به حالت احتضار و رحلت بیافتند؛  و از امام صادق –علیه الصلاه و السلام- نقل شده است که آنقدر این آیه شریفه را تکرار می کردند که از شمارش خارج می شد. 

🔹 آیات سابق این سوره مبارک ناظر به مبدأ و حقیقت هستی، این آیه شریفه ناظر به معاد است. به این ترتیب سیر هستی از مبدأ تا مقصد تکمیل می گردد. ایمان به آخرت انگیزه انسان برای اصلاح نفس، انجام اعمال صالح و دوری از گناه را به همراه دارد.  

🔹 بعد از این آیه، التفات از غیب به خطاب (ایّاکَ نعبد) تغییر می کند. شاید التفات اشاره به این نکته باشد که عبد بعد از طیّ این آیات شریفه، به اوج حضور در پیشگاه الهی و مقام مشاهده قلبی خداوند –تبارک و تعالی- می رسد و لیاقت می یابد تا خدای خویش را مخاطب قرار دهد. 

💐 اختلاف قرائت مالک (مَلک)

🔹 قرائت «مالک» قرائت معروف و مشهور است و در روایات، به اهل بیت –علیهم الصلاه و السلام- نسبت داده شده است.  از میان قاریان مشهور، از عاصم، کسائی و یعقوب «مالک» نقل شده است.  در مقابل از ابن عامر، ابن کثیر، ابوعمرو، حمزه، و نافع، «مَلِک» نقل شده است.  قرائت‌های دیگری نیز نقل شده است –مانند مِلک، مَلیک و مَلَکَ- که شاذّ هستند و اعتباری ندارند. 

🔹 گفته شده است در لغت و عرف، «مَلِک» (حاکمیت) به زمان اضافه می شود، ولی «مالک» اضافه نمی شود. گفته می شود «مَلِک العصر» ولی گفته نمی شود «مالک العصر». در سوره مبارکه غافر نیز مُلک و حکومت الهی در روز جزا بیان شده است.  

🔹 در جواب فرموده اند اولا مالکیت اعتباری به زمان اضافه نمی شود –نه مالکیت حقیقی-. بیان خواهد شد که مالکیت خداوند تبارک و تعالی، مالکیت حقیقی است و این نوع مالکیّت به زمان اضافه می شود. ثانیا ممکن است «یوم» ظرفِ مالکیت باشد که به آن اضافه شده است –نه مملوکِ مالک-. (ر.ک. تفسیر تسنیم)

🔹 اگر معروفیّت و شهرت موجب اطمینان به صحّت قرائت «مالک» باشد  یا نقل حفص از عاصم و روایات، حجّت در صحّت قرائت «مالک» دانسته شوند، این قرائت مقدّم خواهد بود. 

🔹 البته قرائت به هر دو طبق فتوای فقهاء جایز است و همانطور که در ادامه بیان خواهد شد از حیث معنایی –مانند قریب به اتفاق اختلاف قرائات قرآن- تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند.