خداشناسی راه تهذیب نفس 8

بیان شد تمسّک به معرفت الله بر تهذیب نفس و تحصیل مراتب عالیه باور قلبی خداشناسی در امر تزکیه، نسبت به طلاب مستعدّ و توانمند، بهترین و سریعترین راه برای تهذیب نفس است.

🔹 #بهترین راه از این جهت که معارف دین در این امور، عقیده او را مستحکم، او را نسبت به شبهات و انحرافات عرفانی و عقیدتی واکسینه و مسیر طیّ شده او را همراه با پشتوانه مستحکم عقلانی می گرداند.

🔹 و #سریعترین راه، چرا که #خداشناسی مسیر تحصیل تمام کمالات، تخلیه نفس از رذائل و تحلیه به فضائل را برای انسان هموار می کند.

📌 انسانی که خدا را -آن گونه که شایسته است- شناخته باشد و این شاخت مورد باور قلب او قرار گرفته باشد :

غرور نخواهد داشت،

به ریا مبتلا نمی شود،

به غیر او توکل نخواهد کرد،

از غیر او نخواهد ترسید،

به غیر او امید نخواهد داشت،

راضی به رضای الهی خواهد بود،

با جان و دل نسبت به دستورات الهی مقام تسلیم را خواهد داشت،

اعمال را در نهایت خلوص انجام می دهد

و ... .

🔹 برای چنین شخصی نیاز نیست هر یک از این اوصاف به طور جداگانه برنامه ریزی و مورد توجه قرار گیرد، بلکه لازمه معرفت الله تحصیل این اوصاف کمالی است.

خداشناسی راه تهذیب نفس 7

📌 اهمیّت معرفت الله

🔹 معارف دین، ایمان به خداوند –تبارک و تعالی- نقش بی بدیلی در تهذیب نفس دارد و معارف گرانقدر و ارزشمند انسان شناسی، ولیّ شناسی، دنیاشناسی، شیطان شناسی و معادشناسی نیز -که در مسیر تهذیب نفس بسیار موثر هستند- در پرتو و در طول «#خداشناسی» حقیقت خود را نمایان می کنند.

🔹قرآن -که کتاب هدایت و تکامل بشریت است- و ادعیه مأثوره از ذوات مقدّس معصومین –علیهم الصلاه و السلام-، سرشار از معارف خداشناسی –از صفات الهی، افعال الهی و ...- است. اساساً هدف خلقت انسان و جنّ عبادت معرّفی شده است که تنها برای خداشناسان قابل دسترسی است (کافی، ج1، ص180).  این شواهد، گواه روشنی بر اهمیت «خداشناسی» برای تکامل انسانها است، اضافه بر این که از برخی آیات، ارزش این دانش به روشنی استفاده می شود (سوره مبارکه طلاق، 12 و آیه شریفه مجادله، 11) و در روایات نیز تعبیر «اعلی المعارف» (غرر، 9864)،  «بهترین ابزار قرب به خدا»  (تحف العقول، ص39) و ... نسبت به آن وارد شده است.

🔹 از سویی در روایات، علت عصیان ، دنیاگرایی،  عدم حضور قلب در نماز  و ... عدم معرفت الله دانسته شده است (تحف العقول، ص294. کافی، ج2، ص68. علل الشرائع، ج1، ص231) و معرفت الله عامل خشیه،  اخبات قلب،  عشق به خدا،   طلب رضایت او  و ... عنوان (سوره مبارکه فاطر، آیه شریفه 28. سوره مبارکه حج، آیه شریفه 54. مجموعة ورام، ج1، ص 52. ارشاد القلوب، ج1، ص204) و کثرت تفکّر در امر خدا، عبادت اصلی و واقعی قلمداد شده است (کافی، ج2، ص55).

🔹 روشن است مراد از این روایات صرف علم به خداوند –تبارک و تعالی- نیست، بلکه مراد علمی است که به مرتبه ایمان و باور قلبی رسیده باشد.

🌷 از این رو تمسّک به معرفت الله بر تهذیب نفس و تحصیل مراتب عالیه باور قلبی خداشناسی در امر تزکیه، نسبت به طلاب مستعدّ و توانمند، #بهترین و #سریعترین راه برای تهذیب نفس است.🌷

خداشناسی راه تهذیب نفس 6

اهمّیّت مقدّمات و مبادی تصوّری و تصدیقی در تهذیب نفس

از مهمترین آسیب های تهذیب نفس در مدارس علمیّه، عدم اطلاع و آگاهی طلاب از مقدّمات و مبادی تصوّری و تصدیقی تهذیب نفس می باشد.

مباحثی مانند غایت نهایی تهذیب نفس، معنای قرب به خداوند، حقیقت ایمان، مراتب توحید و شرک، نقش اعمال در تکامل انسان، کیفیت اثرگذاری ذکر الهی در تحقق اخلاق فاضله و .... از مقدّمات و مبادی تصوّری و تصدیقی تهذیب نفس هستند که عدم اطّلاع درصد بالایی از افراد نسبت به این امور –بلکه عدم دغدغه ایشان نسبت به این مباحث اساسی که جزو «فقه اکبر» تلقی می شوند- روند تهذیب نفس در ایشان را با سختی ها و مشکلاتی همراه کرده است. به عنوان مثال شخصی که تصویر صحیحی از غایت نهایی کمال انسانی ندارد، در انتخاب مسیر تهذیب نفس دچار اشتباه می شود یا کسی که حقیقت ایمان را نمی داند، راه و روش افزایش ایمان را تشخیص نمی دهد.

راه تحصیل مقدّمات و مبادی تصوری و تصدیقی

مباحث مقدّماتی و مبادی تصوّری و تصدیقی تهذیب نفس به طور مستقیم یا غیر مستقیم به معرفت الله و مباحث خداشناسی مربوط است. غایت تهذیب نفس، لقاء الله[1] یا رسیدن به اوج توحید ذاتی و اسمائی[2] معرّفی شده است، ایمان در درجه اوّل به توحید و معارف خداشناسی تعلّق می گیرد،[3] نقش اعمال در روح انسان به نقش آنها در قرب و بُعد به خداوند –تبارک و تعالی- مرتبط است و ... .

 

---

[1] قونوی، النصوص، ص18.

[2] امام خمینی، چهل حدیث، ص657.

[3] ر.ک. علامه مصباح یزدی، به سوی او، درس 19 و 20.

خداشناسی راه تهذیب نفس 5

لا اله الا الله

عظمت و اهمیت این ذکر شریف در متن دینی مورد تاکید قرار گرفته است. این ذکر شریف به همراه هم معانی آن - مانند لا اله الا انا یا لا اله الا انت - بیش از 30 بار در قرآن کریم تکرار شده است.

«الله» اشاره به ذات اقدسی دارد که خالق هستی است و حتی مشرکین نیز بر خالقیت او اذعان داشتند. «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ». (سوره مبارکه زمر، آیه شریفه 38).

دو بحث در مفاد این کلمه شریف : 1) معنای اله. 2) خبر محذوف لای نفی جنس.

احتمالات در معنای «اله» : 1. معبود. 2. شایسته عبودیت. 3. حقیقت دارای کمال مطلق واجب الوجود.

احتمالات در خبر محذوف : 1. موجود. 2. واجب.

گفته شده معنای لغوی و عرفی «اله» معبود است و خبر محذوف لای نفس جنس، «موجود». پس معنا این است که «معبودی جز الله نیست». (توحید عبودی).

اشکال :

این کلام خلاف واقع است، چرا که معبودهایی در بین مشرکین بوده و هم اکنون هم هست، خورشید و ماه و بت و ... معبود بوده است. (اراکی، اصول فقه، ج1، ص274).

جواب اول (حمل بر مجاز) :

مراد از «اله»، شایسته عبودیت یا حقیقت دارای کمال مطلق و واجب الوجود است.

جواب دوم (بقاء بر معنای حقیقی) :

همان معنای لغوی و عرفی صحیح است و هیچ تناقضی با واقع ندارد.

پرستش ناشی از کمالی است که پرستش کننده در معبود خود می یابد، کمالی از جنس قدرت، حکمت و ... . او به سبب آن قدرت، به سوی معبود می رود. مشرک قدرت را در بت یا خورشید یا ماه می بیند و آنها را می پرستد، در حالی که ضمن بحث از «الحمدلله» بیان شد که آن قدرت، ملکِ خداست و از خدا و برای خداست. غیر او هیچ قدرتی برای خود ندارد. پرستش کننده به خاطر آن قدرت و کمال سراغ معبود خود رفته است و در حقیقت در مقابل کمال آن معبود، کرنش می کند. این کرنش در حقیقت در مقابل قدرت و کمالی است که ملکِ «الله» است. او مالک و صاحب آن کمال است؛ اما او خیال و توهم دارد که در حال کرنش مقابل خدایان دیگر است، مانند کسی که صاحب کتاب را ستایش می کند و تصور می کند زید مولف کتاب است و در حال ستایش اوست، در حالی که «علی» مولف آن کتاب است و مدح او در حقیقت مدح «علی» است.

شخص مشرک نادانی که مقابل مخلوق الهی کرنش می کند، خیال می کند این مخلوق قدرتی و کمالی از خود دارد، در حالی که آن قدرتی که به خاطر آن در حال پرستش و عبودیت است، برای خداست و در واقع کمال الهی را معبود خود قرار داده است، هر چند جهل و نادانی مانع از درک این واقعیت می شود و دچار شرک در عبودیت است. «إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ» (سوره مبارکه نساء، آیه شریفه 48).

از این رو اگر کسی قائل به «الحمدلله» باشد، لازمه اش این است که قائل به «لا اله الا الله» باشد و «ایاک نعبد» بگوید. چون هیچ کس جز او کمال استقلالی ندارد، هیچ کس جز او شایسته عبودیت نیست (معنای مجازی ادعا شده). (ر.ک. امام خمینی، آداب نماز، ص372). 

آثار اخلاقی اعتقاد به این ذکر شریف :

1. توحید عبودی
2. توحید ربوبی
3. توکل
4. عدم امید و دل بستن به غیر خدا
5. عدم ترس از غیر خدا
6. و ... .

خداشناسی راه تهذیب نفس 4

ذکر سوم : "سبحان الله"

🔹 معنا :

توحید مرحوم صدوق، ص312 : عن هشام الجوالیقی، قال: سألت أباعبدالله علیه‌السلام عن قول الله عزوجل «سبحان الله» ما یعنی به؟ قال : تنزیهه. (پاکی و منزه بودن خداوند از هر عیب و نقص و کمبودی). هر عیب و نقصی از خدا دور است و هیچ ایرادی به او وارد نیست.

🔹 انواع تنزیه :

1⃣ تنزیه از افعال دارای اشکال و ایراد : او  منزّه است از هر فعلی که دارای اشکال و ایراد باشد. هیچ اعتراضی به خدا وارد نیست به این که چرا استعداد من کم است؟ چرا پول ندارم؟ چرا خانواده ام اینجوری از آب در اومدند؟ چرا ...؟  هیچ خطا و اشکالی به خدا وارد نیست.

تمام افعال الهی از حیث انتساب به خداوند –تبارک و تعالی- بهترین فعل در بهترین زمان و بهترین مکان است. «احسن کلّ شیء خلقه» (سوره مبارکه سجده، آیه شریفه7).

2⃣ تنزیه ذات از ضعف و نقص : الله منزّه است از هر وصفی که ضعف و نقص و کمبودی به همراه داشته باشد.

هر کمالی از خدا نباشد، ضعف خداست و «سبحان الله عمّا یصفون».

هر ذاتی در هر لحظه‌ای مستقلّ و بی نیاز از خدا باشد، نقص خداست و «سبحان الله عمّا یصفون».

هر زمان و مکانی -ولو در دل و عمق یک وجود مادی- که عظمت بی نهایت الهی در آن حضور نداشته باشد، ضعف خداست و «سبحان الله عما یصفون».

🔹 آثار اخلاقی اعتقاد کامل به سبحان الله 

🔺 عشق به خداوند –تبارک و تعالی- : حقیقتی که هیچ نقص و ایرادی ندارد، شایسته عشق و محبت نیست؟!

🔺 عدم سوء ظن به خداوند –تبارک و تعالی-.

🔺 رسیدن به مقام رضا و آرامش : رضایت از تمام مقدّرات الهی چون می داند فعل الهی مو لای درزش نمی ره و هیچ اشکالی به آن وارد نیست.

🔺 عدم ناامیدی از رحمت خدا در سخت ترین شرایط : نا امیدی برای جایی است که کسی قدرت کمک و یاری شما را نداشته باشد. علم و قدرت الهی ضعف و نقصی ندارد و می تواند در سخت‌ترین مشکلات ما را یاری کند.

🔺 و ... .

خداشناسی راه تهذیب نفس 3

ذکر دوم : "الحمدلله"

🔹 حمد: به معنای ستایشِ کمال و کار نیک است. «الحمدلله» یعنی ستایش مخصوص خداست.

🔹 چرا تنها خدا شایسته ستایش است؟

خداوند کمال مطلق است، همه کمالات از او و برای اوست و تمام کمال‌هایی که در موجودات دیگر می‌بینیم، در واقع بروز و ظهور کمال اوست. هیچ کمال حقیقی‌ای جز کمال خدا وجود ندارد.

🔹 هر نوع کمالی، چه معنوی و چه مادی، از خدا سرچشمه می‌گیرد.علم، قدرت، مهربانی و هر صفت پسندیده‌ای که در موجودات مشاهده می‌شود، همه از خداست. کمال‌هایی که در انسان‌ها می‌بینیم، مانند هوش، استعداد و اخلاق نیک، هدیه‌ای از جانب خدا است.

هیچ موجودی کمال مستقلّ برای خودش ندارد، جز خدا.

هر عمل نیک و پسندیده‌ای که انجام می‌شود، هم نتیجه کمال ذاتی است و کمال ذاتی هم مخصوص خداست.اعمال نیک انسانها به لطف و عنایت خدا انجام می‌شود.

🔹 بنابراین تنها خداوند شایسته ستایش است، زیرا:

او منبع همه کمالات و خوبی‌ها است و علت اصلی همه اعمال نیک و پسندیده است.

🔹 پیامدهای اخلاقی اعتقاد به اختصاص حمد به خدا :

رفع غرور و تکبر: انسان می‌فهمد که هر چه دارد از خداست و دلیلی برای خودستایی وجود ندارد.

خشوع و خضوع در برابر خدا : انسان را به تواضع و فروتنی در برابر خدا دعوت می‌کند.

تقویت ایمان: با شناخت عظمت خدا، ایمان انسان تقویت می‌شود.

افزایش شکرگزاری: انسان به خاطر نعمت‌های خدا شکرگزار می‌شود.

عشق به خدا: باعث ایجاد ارتباط عمیق‌تر و صمیمانه‌تر با خدا می‌شود.

و ... .

خداشناسی راه تهذیب نفس 2

ذکر اول : الله اکبر

کبیر از اسماء حسنای الهی است. «وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُ‏ الْکَبِیرُ» (سوره مبارکه حجّ، آیه شریفه62). کبیر به معنای بزرگ است که در مادیات به میزان حجم در مقایسه با غیر اطلاق می شود، مثل خانه بزرگ. اما گاهی برای امور غیر مادی استعمال می شود، مثل گناه بزرگ (اثم کبیر، سوره مبارکه بقره، آیه شریفه 219) یا «رضوان من الله اکبر» (سوره مبارکه توبه، آیه شریفه 72). در مورد ذات باری تعالی «کبیر بودن» از حیث حقیقت وجود و معنوی است و به عظمت، شکوه، جلالت قدر و ارتفاع درجه ترجمه و تفسیر شده است.

با این مقدمه «الله اکبر» یعنی خداوند –تبارک و تعالی- با عظمت تر و با جلالت تر است.

روایات در شرح «الله اکبر» مختلف است اما به نظر می رسد شاهد جمع و آن روایاتی که کاملتر و جامع تر مفاد این ذکر مقدّس را ارائه می دهد، کلام نورانی وجود مقدس امام صادق ع است که می فرماید «الله اکبر من ان یوصف» (مرحوم صدوق، توحید، ص313). الله اکبر یعنی خدا برتر از آن است که وصف شود. هر وصفی برای ذات خداوند –تبارک و تعالی- ناقص است و خداوند برتر از آن است. عظمت و شکوه و جلالت او قابل وصف شدن نیست.

وصف هایی که ما می فهمیم و تصور می کنیم، از چند جهت نسبت به منزلت الهی را ناقص هستند :

اولا خداوند تبارک و تعالی نهایت قدرت، علم، مهربانی اش بی نهایت است. درک و فهم این کمالات بی نهایت برای ما مقدور نیست، یعنی او از هر چه مهربانی تصوّر کنیم، او مهربان تر است، هر چه قدرت و علم و عظمت تصور کنیم، او بزرگتر از این اوصاف تصور شده ماست.

ثانیا این اوصاف همگی تنها وصف، تعین و جهتی از کمالات بی نهایت الهی هستند –نه ذات بی حدّ الهی-. او مستجمع جمیع کمالات است. او بزرگتر از این اوصافی است که تنها به جهتی خاصّ اشاره می کنند.  

«الله اکبر» یعنی او بزرگتر از آن است که وصف شود. عظمت، شکوه و جلالت قدر او به وصف در نمی آید و قابل توصیف نیست.  

کسی که این معنا را برای خود هضم کرده باشد، «بزرگی، عظمت و شکوه مسحور کننده و البته خوفناک الهی را بهتر می فهمد» و اگر با این توجّه وارد نماز شود، نمازی متفاوت اقامه خواهد کرد و اگر تمام طول روز متوجه «الله اکبر» باشد، رفتار و سکنات او متفاوت خواهد بود.

مرور این مطلب، حقارت خود و تمام هستی در برابر خداوند –تبارک و تعالی- را به باور ما منتقل می کند و ایمان را افزایش می دهد. درک عظمت الهی و حقارت خود و تمام هستی در مقابل خدا سبب خشوع می شود و انسان را برای قیام و رکوع و سجود در مقابل درگاه الهی آماده می کند.

خداشناسی راه تهذیب نفس 1

بنای اسلام بر تسبیحات اربعه

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ ع‏ أَنَّهُ سُئِلَ لِمَ سُمِّیَتِ الْکَعْبَةُ کَعْبَةَ قَالَ لِأَنَّهَا مُرَبَّعَةٌ فَقِیلَ لَهُ وَ لِمَ صَارَتْ مُرَبَّعَةً قَالَ لِأَنَّهَا بِحِذَاءِ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ هُوَ مُرَبَّعٌ فَقِیلَ لَهُ وَ لِمَ صَارَ الْبَیْتُ الْمَعْمُورُ مُرَبَّعاً قَالَ لِأَنَّهُ بِحِذَاءِ الْعَرْشِ وَ هُوَ مُرَبَّعٌ فَقِیلَ لَهُ وَ لِمَ صَارَ الْعَرْشُ مُرَبَّعاً قَالَ لِأَنَّ الْکَلِمَاتِ الَّتِی بُنِیَ عَلَیْهَا الْإِسْلَامُ أَرْبَعٌ وَ هِیَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَر

ترجمه : از حضرت امام صادق علیه السّلام سؤال شد: براى چه کعبه، کعبه نامیده شده؟ حضرت فرمودند: زیرا چهارگوش مى‏باشد. محضر مبارکش عرض شد: براى چه چهارگوش مى‏باشد؟ حضرت فرمودند: زیرا محاذى بیت المعمور است و آن چهار گوش مى‏باشد. عرض شد: براى چه بیت المعمور چهار گوش است؟ حضرت فرمودند: زیرا محاذى عرش است و آن چهار گوش مى‏باشد. محضر مبارکش عرض شد: چرا عرش مربّع است؟ فرمودند: زیرا کلماتى که اسلام بر آن بنا شده چهار تا است و آنها عبارتند از: سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر.

تمام این کلمات مربوط به در بحث خداشناسی و توحید است. بنای اسلام بر توحید و غایت اسلام رسیدن انسان به توحید و خدایی شدن است و راه آن افزایش درک و ایمان نسبت به تسبیحات اربعه.

کسی که باور قلبی و کامل به این اذکار مقدس داشته باشد و حقیقت معارف این اذکار در عمق وجودش ملکه شده باشد، رسد به جایی که به جز خدا نبیند و جز خدا نخواهد.

خداشناسی راه اصلاح نفس

🔆 أبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّی رَأَیْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ع إِذَا قَامَ فِی الصَّلَاةِ غَشِیَ لَوْنَهُ لَوْنٌ آخَرُ فَقَالَ لِی وَ اللَّهِ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ کَانَ #یَعْرِفُ الَّذِی یَقُومُ بَیْنَ یَدَیْهِ‏». (ابان بن تغلب : به امام صادق ع عرض کردم «من امام سجاد را دیدم که هنگام اقامه نماز، رنگ رخسارشان تغییر می کرد». امام صادق فرمودند : «به خدا قسم او می دانست مقابل چه کسی ایستاده است».
📚 بحار الانوار، ج۴۶، ص۶۱ و ۶۶.

🔺 ایراد کار ما که نمازمان حضور قلب ندارد، عدم معرفت به خداست. 

🔹 تاکید بسیار آیات الهی، نهج البلاغه و ادعیه بر صفات الهی نشان می دهد خداشناسی چه نقش مهمی در هدایت انسان دارد، 

🔺 اما ما بسیاری از صفات الهی را نفهمیده ایم _ مثل "ظاهر و باطن"_، یا عمقش را درک نکرده ایم _مثل "مع کل شیء لا بالمقارنه و غیر کل شیء لا بالمزایله"_ یا با عمق وجود به آنها ایمان نیاورده و از آنها غافل می شویم _ مثل "ان الله علی کل شیء قدیر"_. 

🔺 چنان به روال سابق خود ادامه می دهیم که نشان می دهد از وضع نامناسب و ناشایسته خود در شناخت خداوند -تبارک و تعالی- و نماز و عبودیت خود راضی هستیم!

🔆 وجود مقدس امام صادق - علیه الصلاه و السلام - :
ثُمَّ قَالَ یَا مُعَاوِیَةُ [بن وهب] مَا أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ یَأْتِی عَلَیْهِ سَبْعُونَ سَنَةً أَوْ ثَمَانُونَ سَنَةً یَعِیشُ فِی مُلْکِ اللَّهِ وَ یَأْکُلُ مِنْ نِعَمِهِ ثُمَّ لَا یَعْرِفُ اللَّهَ حَقَ‏ مَعْرِفَتِهِ‏ ». (امام صادق ع : ای معاویه! چقدر قبیح است که مردی هفتاد یا هشتاد ساله شود و در ملک خدا زندگی کند و از نعمتهای او بهره مند باشد ولی خدا را آنگونه که شایسته است، نشناخته باشد). 
📚 بحارالانوار / ج۴ / ص۵۴.

خداشناسی راه تهذیب نفس

در بسیاری موارد برای تهذیب نفس یا تربیت دیگران، برای اصلاح اخلاق ناپسند و تقویت اخلاق حسنه، به جای پرداختن به سبب، به مسبب پرداخته می شود. هدف دوری از ریا ، خشم، بخل، غرور و ... و رسیدن به اخلاص، صبر، توکل، زهد و ... است، لکن به جای از بین بردن اسباب صفات رذیله و تقویت اسباب صفات حسنه، بر خود آن اوصاف و ملکات تاکید می شود؛ در حالی که وجود و عدم آن اوصاف منوط به وجود و عدم اسباب است.

به عنوان مثال سبب غرور، تصدیق و باور وجود کمال مستقل برای شخص است. کسی که تصور می کند خودش قدرتی، هنری یا علمی دارد که برای خودش است و نعوذ بالله این کمال در عرض کمال الهی است، دچار غرور می شود. اما کسی که ایمان دارد که تمام کمالات از او و برای اوست و ما هیچ از خود نداریم «له ما فی السماوات و ما فی الارض». قدرتها برای اوست «بحول الله و قوته اقوم و اقعد». علمها برای اوست «لایحطیون بشیء من علمه الا بما شاء». هر کمالی برای اوست و به خواست و رحمت او بندگان از این کمال بهره مند می شوند و هر وقت اراده کند، این کمال را از او خواهد گرفت. با یک بیماری ناتوان می شود یا همه چیز را فراموش می کند. کسی که چنین اعتقاد و باور راسخی دارد، دچار غرور نمی شود. کسی که باور دارد هر چه عظمت و قدرت و حقائق کمالی است، برای خداست، خاشع در برابر عظمت الهی خواهد بود. ایمان به ذات و صفات اقدس الهی انسان را از غرور، به خشوع می کشاند. «انما یخشی الله من عباده العلماء».

همچنین شخصی به ریا مبتلاست که اولا کمالی را برای خود می پندارند و ثانیا معتقد است دیگران ارزش و کمال مستقلی دارند و قدرتی دارند که می توانند موجب نفع یا ضرری به او بشوند. در نتیجه تلاش می کند کمال خود را به دیگران نشان دهد. اما کسی که هیچ کمالی را مستقل برای خود نمی داند و ایمان دارد که «بیدک لابید غیرک زیادتی و نقصی و نفعی و ضری»، جز برای خدا کاری انجام نمی دهد. چنین شخصی در دریای شیرین اخلاص غوطه ور است.

شخص مبتلا به مرض خشم، ضعف در توحید افعالی دارد. اگر معتقد باشد که هر فعلی به اذن الهی و به مقتضای رحمت الهی برای هدایت و امتحان بشر رخ می دهد و به علم، حکمت، قدرت و رحمت الهی ایمان کامل داشته باشد و از آن غافل نباشد، دچار خشم نمی شود.

شخصی به مقام توکل، رضا و تسلیم می رسد که ایمان کامل به خدای قادر علیم حکیم رحیم داشته باشد.

دقت و تامل در سایر موارد نیز چنین نتیجه ای را به همراه دارد که راه حل اصلی مشکلات اخلاقی، رسیدن به توحید و ایمان به اوصاف کمالی الهی است. اگر خداوند شناخته شود، انسان پاک می شود. ایمان سرچشمه همه خوبی ها و اوصاف پسندیده است.

می توان با کشف امراض اخلاقی و تحقیق در اسباب آنها به از بین بردن آنها همت گماشت، اما اگر توحید و ایمان تقویت شود، دانسته یا ندانسته ملکات رذیله از وجود انسان کنده می شود –حتی اگر انسان آگاهی از آن امراض نداشته باشد-.

شاید وجه تاکید آیات شریفه قرآن کریم –که کتاب هدایت است- و ادعیه مبارک معصومین –علیه الصلاه و السلام- بر توحید و اوصاف الهی از همین جهت باشد که باعث هدایت و پاکی انسان خواهد شد. از این رو قرآن کریم و ادعیه مبارک تاثیر بسیار زیادی بر نفس انسانی دارند و انس با آن دو و فهم و درک و باور معارف آنها امراض روحی را از بین می برد و انسان را مهذب می کند.