خداشناسی راه تهذیب نفس 9

اگر اراده جدی بر تقویت خداشناسی و ایمان به توحید داریم، باید علل ایمان را تقویت کنیم و موانع آن را از نفس خود پاک کنیم. 

لذا این امور را می توان در تقویت ایمان موثر دانست : 

1️⃣ تحصیل علم : 

علم مقدمه ایمان است و ارتقاء شناخت نسبت به متعلقات ایمان (توحید و لوازم آن) اهمیت بسزایی در تقویت ایمان دارد. کسی که درک بهتری از کمال و عظمت الهی، توحید تشریعی و ... داشته باشد، می تواند به ایمان کاملتری دست یابد. معارف بسیار عمیق و دقیقی در زمینه خداشناسی وجود دارد که تحصیل آنها نیازمند سالها تحصیل و تحقیق است.

2️⃣ ذکر علم : 

ذکر و تکرار معارف و علوم مانع از غفلت از آنها می شود. علمی که مغفول واقع شود، آنگونه که باید و شاید اثرگذار نخواهد بود. لذا با تکرار و تمرین باید ملکه ای را در خود ایجاد کرد که مانع از غفلت می شود. به عنوان مثال «درک حضور عظمت ذات باری تعالی در تمام مکانها و زمانها» با تکرار و تمرین به ملکه تبدیل می شود. 

🔺 ما سالیان سال نگاه توحیدی محض به زندگی و هستی نداشتیم، عظمت الهی را نمی دیدیم، توحید ربوبی و الوهی را نمی شناختیم. ده ها سال ذهن عادت کرده است که کمال استقلالی برای خود و دیگران در نظر بگیرد. این مطلب آنقدر در ذهن ما رسوخ کرده است که خارج کردن آن از ذهن بسیار زمانبر است و نیازمند تمرین و تکرار و تذکر فراوان دارد. 

مانند کسی که سالیان سال شخصی را با نام «زید» صدا زده است. وقتی این شخص نامش را عوض کند، با وجود علم به این که این شخص نامش را عوض کرده است، ولی فراموش می کند و او را «زید» صدا می زند. دلیل این اشتباه، غفلت است و حالتی که برای او ملکه شده است. این ملکه را باید با ملکه جدید عوض کرد و این تلاش و عزم می خواهد. اما وقتی ملکه جدید حاصل شد، «رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند». 

3️⃣ مبارزه با هواهای نفسانی : 

گاهی خواسته های نفسانی با پذیرش حقیقت و نگاه توحیدی در تزاحم است و مانع از تسلیم در برابر حق می شود.

پذیرش توحید محض، یعنی پذیرش این که سالها او و کسانی که با آن ها زندگی می کرده است، در جهل و توهم و خطا بوده اند که علم و قدرت و کمال را برای خود می دیدند و عظمت و احاطه و سلطه مطلق الهی را نمی دیدند. ممکن است از پذیرش این مطلب وحشت داشته باشد و خلاف هوای نفس او باشد. 

پذیرش توحید محض یعنی او فقر محض در پیشگاه خداست و هیچ کمالی از خود ندارد. ممکن است کبر و غرور مانع از پذیرش و باور این حقیقت شود که تو هیچ کمالی از خود نداری و تمام قدرت و علم و ... را خدا به تو عنایت کرده است. 

🔹 انسانی که هوای نفس نداشته باشد، به راحتی مقابل حق و حقیقت خاضع و خاشع خواهد بود. 

📚 ر.ک. علامه مصباح -رحمه الله علیه-، به سوی او، درس نوزدهم و بیستم 

#اخلاق

 

راه سعادت، دوری از حب دنیا

💐 امام خمینی (قدّس سرّه الشریف)، تفسیر سوره حمد، ص ۳۰ : 
تا خلع نعلین حبّ جاه و شرف و زن و فرزند نشود و القای عصای اعتماد و توجّه به غیر از یمین نگردد، به وادی مقدس که جایگاه مخلصان و منزلگاه مقدسان است قدم نتوان گذاشت.

💐 امام خامنه ای (مدظله العالی)، پیام به همایش یکصدمین سال بازتاسیس حوزه علمیه قم :
اخلاص در عمل و بستن راه بر وسوسه‌ی مال و نام و مقام، کلید ورود به فضای دلنواز معنویّت و حقیقت است؛ و چنین است که کار دشوار مجاهدت فرهنگی،‌ وظیفه‌ای شیرین و حرکتی اثرگذار خواهد شد.

#اخلاق
#حب_دنیا

خداشناسی راه تهذیب نفس 8

بیان شد تمسّک به معرفت الله بر تهذیب نفس و تحصیل مراتب عالیه باور قلبی خداشناسی در امر تزکیه، نسبت به طلاب مستعدّ و توانمند، بهترین و سریعترین راه برای تهذیب نفس است.

🔹 #بهترین راه از این جهت که معارف دین در این امور، عقیده او را مستحکم، او را نسبت به شبهات و انحرافات عرفانی و عقیدتی واکسینه و مسیر طیّ شده او را همراه با پشتوانه مستحکم عقلانی می گرداند.

🔹 و #سریعترین راه، چرا که #خداشناسی مسیر تحصیل تمام کمالات، تخلیه نفس از رذائل و تحلیه به فضائل را برای انسان هموار می کند.

📌 انسانی که خدا را -آن گونه که شایسته است- شناخته باشد و این شاخت مورد باور قلب او قرار گرفته باشد :

غرور نخواهد داشت،

به ریا مبتلا نمی شود،

به غیر او توکل نخواهد کرد،

از غیر او نخواهد ترسید،

به غیر او امید نخواهد داشت،

راضی به رضای الهی خواهد بود،

با جان و دل نسبت به دستورات الهی مقام تسلیم را خواهد داشت،

اعمال را در نهایت خلوص انجام می دهد

و ... .

🔹 برای چنین شخصی نیاز نیست هر یک از این اوصاف به طور جداگانه برنامه ریزی و مورد توجه قرار گیرد، بلکه لازمه معرفت الله تحصیل این اوصاف کمالی است.

خداشناسی راه تهذیب نفس 7

📌 اهمیّت معرفت الله

🔹 معارف دین، ایمان به خداوند –تبارک و تعالی- نقش بی بدیلی در تهذیب نفس دارد و معارف گرانقدر و ارزشمند انسان شناسی، ولیّ شناسی، دنیاشناسی، شیطان شناسی و معادشناسی نیز -که در مسیر تهذیب نفس بسیار موثر هستند- در پرتو و در طول «#خداشناسی» حقیقت خود را نمایان می کنند.

🔹قرآن -که کتاب هدایت و تکامل بشریت است- و ادعیه مأثوره از ذوات مقدّس معصومین –علیهم الصلاه و السلام-، سرشار از معارف خداشناسی –از صفات الهی، افعال الهی و ...- است. اساساً هدف خلقت انسان و جنّ عبادت معرّفی شده است که تنها برای خداشناسان قابل دسترسی است (کافی، ج1، ص180).  این شواهد، گواه روشنی بر اهمیت «خداشناسی» برای تکامل انسانها است، اضافه بر این که از برخی آیات، ارزش این دانش به روشنی استفاده می شود (سوره مبارکه طلاق، 12 و آیه شریفه مجادله، 11) و در روایات نیز تعبیر «اعلی المعارف» (غرر، 9864)،  «بهترین ابزار قرب به خدا»  (تحف العقول، ص39) و ... نسبت به آن وارد شده است.

🔹 از سویی در روایات، علت عصیان ، دنیاگرایی،  عدم حضور قلب در نماز  و ... عدم معرفت الله دانسته شده است (تحف العقول، ص294. کافی، ج2، ص68. علل الشرائع، ج1، ص231) و معرفت الله عامل خشیه،  اخبات قلب،  عشق به خدا،   طلب رضایت او  و ... عنوان (سوره مبارکه فاطر، آیه شریفه 28. سوره مبارکه حج، آیه شریفه 54. مجموعة ورام، ج1، ص 52. ارشاد القلوب، ج1، ص204) و کثرت تفکّر در امر خدا، عبادت اصلی و واقعی قلمداد شده است (کافی، ج2، ص55).

🔹 روشن است مراد از این روایات صرف علم به خداوند –تبارک و تعالی- نیست، بلکه مراد علمی است که به مرتبه ایمان و باور قلبی رسیده باشد.

🌷 از این رو تمسّک به معرفت الله بر تهذیب نفس و تحصیل مراتب عالیه باور قلبی خداشناسی در امر تزکیه، نسبت به طلاب مستعدّ و توانمند، #بهترین و #سریعترین راه برای تهذیب نفس است.🌷

خداشناسی راه تهذیب نفس 6

اهمّیّت مقدّمات و مبادی تصوّری و تصدیقی در تهذیب نفس

از مهمترین آسیب های تهذیب نفس در مدارس علمیّه، عدم اطلاع و آگاهی طلاب از مقدّمات و مبادی تصوّری و تصدیقی تهذیب نفس می باشد.

مباحثی مانند غایت نهایی تهذیب نفس، معنای قرب به خداوند، حقیقت ایمان، مراتب توحید و شرک، نقش اعمال در تکامل انسان، کیفیت اثرگذاری ذکر الهی در تحقق اخلاق فاضله و .... از مقدّمات و مبادی تصوّری و تصدیقی تهذیب نفس هستند که عدم اطّلاع درصد بالایی از افراد نسبت به این امور –بلکه عدم دغدغه ایشان نسبت به این مباحث اساسی که جزو «فقه اکبر» تلقی می شوند- روند تهذیب نفس در ایشان را با سختی ها و مشکلاتی همراه کرده است. به عنوان مثال شخصی که تصویر صحیحی از غایت نهایی کمال انسانی ندارد، در انتخاب مسیر تهذیب نفس دچار اشتباه می شود یا کسی که حقیقت ایمان را نمی داند، راه و روش افزایش ایمان را تشخیص نمی دهد.

راه تحصیل مقدّمات و مبادی تصوری و تصدیقی

مباحث مقدّماتی و مبادی تصوّری و تصدیقی تهذیب نفس به طور مستقیم یا غیر مستقیم به معرفت الله و مباحث خداشناسی مربوط است. غایت تهذیب نفس، لقاء الله[1] یا رسیدن به اوج توحید ذاتی و اسمائی[2] معرّفی شده است، ایمان در درجه اوّل به توحید و معارف خداشناسی تعلّق می گیرد،[3] نقش اعمال در روح انسان به نقش آنها در قرب و بُعد به خداوند –تبارک و تعالی- مرتبط است و ... .

 

---

[1] قونوی، النصوص، ص18.

[2] امام خمینی، چهل حدیث، ص657.

[3] ر.ک. علامه مصباح یزدی، به سوی او، درس 19 و 20.

مراتب مراقبه نفس

اول درجه #مراقبه اینست که سالک از محرمات اجتناب کرده و تمامی واجبات را اتیان کند و در این دو امر به هیچ وجه من الوجوه مسامحه نورزد.

 دوم درجه آنست که مراقبه را شدید نموده و سعی کند هر چه می کند برای رضای خدا باشد و از اموری که لهو و لعب نامیده می شود اجتناب نماید و چون در این مرتبه اهتمام نمود، برای او تمکن پیدا میشود که دیگر خود را نباخته و این خودداری در او به سر حد ملکه برسد.

 سوم درجه آنست که پروردگار جهان را پیوسته ناظر خود ببیند و کم کم اذعان و اعتراف مینماید که خدای متعال در همه جا حاضر و ناظر و نگران همه مخلوقات است. و این مراقبه در تمام حالات و در همه اوقات باید رعایت شود.

چهارم درجه مرتبه ای است از این عالی تر و کامل تر و آن اینست که خودش خدای را حاضر و ناظر ببیند و به طور اجمال مشاهده جمال الهی نماید. 

📚 علامه طباطبایی، لب اللباب، ص۱۴۴ و ۱۴5.

خداشناسی راه تهذیب نفس 5

لا اله الا الله

عظمت و اهمیت این ذکر شریف در متن دینی مورد تاکید قرار گرفته است. این ذکر شریف به همراه هم معانی آن - مانند لا اله الا انا یا لا اله الا انت - بیش از 30 بار در قرآن کریم تکرار شده است.

«الله» اشاره به ذات اقدسی دارد که خالق هستی است و حتی مشرکین نیز بر خالقیت او اذعان داشتند. «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ». (سوره مبارکه زمر، آیه شریفه 38).

دو بحث در مفاد این کلمه شریف : 1) معنای اله. 2) خبر محذوف لای نفی جنس.

احتمالات در معنای «اله» : 1. معبود. 2. شایسته عبودیت. 3. حقیقت دارای کمال مطلق واجب الوجود.

احتمالات در خبر محذوف : 1. موجود. 2. واجب.

گفته شده معنای لغوی و عرفی «اله» معبود است و خبر محذوف لای نفس جنس، «موجود». پس معنا این است که «معبودی جز الله نیست». (توحید عبودی).

اشکال :

این کلام خلاف واقع است، چرا که معبودهایی در بین مشرکین بوده و هم اکنون هم هست، خورشید و ماه و بت و ... معبود بوده است. (اراکی، اصول فقه، ج1، ص274).

جواب اول (حمل بر مجاز) :

مراد از «اله»، شایسته عبودیت یا حقیقت دارای کمال مطلق و واجب الوجود است.

جواب دوم (بقاء بر معنای حقیقی) :

همان معنای لغوی و عرفی صحیح است و هیچ تناقضی با واقع ندارد.

پرستش ناشی از کمالی است که پرستش کننده در معبود خود می یابد، کمالی از جنس قدرت، حکمت و ... . او به سبب آن قدرت، به سوی معبود می رود. مشرک قدرت را در بت یا خورشید یا ماه می بیند و آنها را می پرستد، در حالی که ضمن بحث از «الحمدلله» بیان شد که آن قدرت، ملکِ خداست و از خدا و برای خداست. غیر او هیچ قدرتی برای خود ندارد. پرستش کننده به خاطر آن قدرت و کمال سراغ معبود خود رفته است و در حقیقت در مقابل کمال آن معبود، کرنش می کند. این کرنش در حقیقت در مقابل قدرت و کمالی است که ملکِ «الله» است. او مالک و صاحب آن کمال است؛ اما او خیال و توهم دارد که در حال کرنش مقابل خدایان دیگر است، مانند کسی که صاحب کتاب را ستایش می کند و تصور می کند زید مولف کتاب است و در حال ستایش اوست، در حالی که «علی» مولف آن کتاب است و مدح او در حقیقت مدح «علی» است.

شخص مشرک نادانی که مقابل مخلوق الهی کرنش می کند، خیال می کند این مخلوق قدرتی و کمالی از خود دارد، در حالی که آن قدرتی که به خاطر آن در حال پرستش و عبودیت است، برای خداست و در واقع کمال الهی را معبود خود قرار داده است، هر چند جهل و نادانی مانع از درک این واقعیت می شود و دچار شرک در عبودیت است. «إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ» (سوره مبارکه نساء، آیه شریفه 48).

از این رو اگر کسی قائل به «الحمدلله» باشد، لازمه اش این است که قائل به «لا اله الا الله» باشد و «ایاک نعبد» بگوید. چون هیچ کس جز او کمال استقلالی ندارد، هیچ کس جز او شایسته عبودیت نیست (معنای مجازی ادعا شده). (ر.ک. امام خمینی، آداب نماز، ص372). 

آثار اخلاقی اعتقاد به این ذکر شریف :

1. توحید عبودی
2. توحید ربوبی
3. توکل
4. عدم امید و دل بستن به غیر خدا
5. عدم ترس از غیر خدا
6. و ... .

خداشناسی راه تهذیب نفس 4

ذکر سوم : "سبحان الله"

🔹 معنا :

توحید مرحوم صدوق، ص312 : عن هشام الجوالیقی، قال: سألت أباعبدالله علیه‌السلام عن قول الله عزوجل «سبحان الله» ما یعنی به؟ قال : تنزیهه. (پاکی و منزه بودن خداوند از هر عیب و نقص و کمبودی). هر عیب و نقصی از خدا دور است و هیچ ایرادی به او وارد نیست.

🔹 انواع تنزیه :

1⃣ تنزیه از افعال دارای اشکال و ایراد : او  منزّه است از هر فعلی که دارای اشکال و ایراد باشد. هیچ اعتراضی به خدا وارد نیست به این که چرا استعداد من کم است؟ چرا پول ندارم؟ چرا خانواده ام اینجوری از آب در اومدند؟ چرا ...؟  هیچ خطا و اشکالی به خدا وارد نیست.

تمام افعال الهی از حیث انتساب به خداوند –تبارک و تعالی- بهترین فعل در بهترین زمان و بهترین مکان است. «احسن کلّ شیء خلقه» (سوره مبارکه سجده، آیه شریفه7).

2⃣ تنزیه ذات از ضعف و نقص : الله منزّه است از هر وصفی که ضعف و نقص و کمبودی به همراه داشته باشد.

هر کمالی از خدا نباشد، ضعف خداست و «سبحان الله عمّا یصفون».

هر ذاتی در هر لحظه‌ای مستقلّ و بی نیاز از خدا باشد، نقص خداست و «سبحان الله عمّا یصفون».

هر زمان و مکانی -ولو در دل و عمق یک وجود مادی- که عظمت بی نهایت الهی در آن حضور نداشته باشد، ضعف خداست و «سبحان الله عما یصفون».

🔹 آثار اخلاقی اعتقاد کامل به سبحان الله 

🔺 عشق به خداوند –تبارک و تعالی- : حقیقتی که هیچ نقص و ایرادی ندارد، شایسته عشق و محبت نیست؟!

🔺 عدم سوء ظن به خداوند –تبارک و تعالی-.

🔺 رسیدن به مقام رضا و آرامش : رضایت از تمام مقدّرات الهی چون می داند فعل الهی مو لای درزش نمی ره و هیچ اشکالی به آن وارد نیست.

🔺 عدم ناامیدی از رحمت خدا در سخت ترین شرایط : نا امیدی برای جایی است که کسی قدرت کمک و یاری شما را نداشته باشد. علم و قدرت الهی ضعف و نقصی ندارد و می تواند در سخت‌ترین مشکلات ما را یاری کند.

🔺 و ... .

خداشناسی راه تهذیب نفس 3

ذکر دوم : "الحمدلله"

🔹 حمد: به معنای ستایشِ کمال و کار نیک است. «الحمدلله» یعنی ستایش مخصوص خداست.

🔹 چرا تنها خدا شایسته ستایش است؟

خداوند کمال مطلق است، همه کمالات از او و برای اوست و تمام کمال‌هایی که در موجودات دیگر می‌بینیم، در واقع بروز و ظهور کمال اوست. هیچ کمال حقیقی‌ای جز کمال خدا وجود ندارد.

🔹 هر نوع کمالی، چه معنوی و چه مادی، از خدا سرچشمه می‌گیرد.علم، قدرت، مهربانی و هر صفت پسندیده‌ای که در موجودات مشاهده می‌شود، همه از خداست. کمال‌هایی که در انسان‌ها می‌بینیم، مانند هوش، استعداد و اخلاق نیک، هدیه‌ای از جانب خدا است.

هیچ موجودی کمال مستقلّ برای خودش ندارد، جز خدا.

هر عمل نیک و پسندیده‌ای که انجام می‌شود، هم نتیجه کمال ذاتی است و کمال ذاتی هم مخصوص خداست.اعمال نیک انسانها به لطف و عنایت خدا انجام می‌شود.

🔹 بنابراین تنها خداوند شایسته ستایش است، زیرا:

او منبع همه کمالات و خوبی‌ها است و علت اصلی همه اعمال نیک و پسندیده است.

🔹 پیامدهای اخلاقی اعتقاد به اختصاص حمد به خدا :

رفع غرور و تکبر: انسان می‌فهمد که هر چه دارد از خداست و دلیلی برای خودستایی وجود ندارد.

خشوع و خضوع در برابر خدا : انسان را به تواضع و فروتنی در برابر خدا دعوت می‌کند.

تقویت ایمان: با شناخت عظمت خدا، ایمان انسان تقویت می‌شود.

افزایش شکرگزاری: انسان به خاطر نعمت‌های خدا شکرگزار می‌شود.

عشق به خدا: باعث ایجاد ارتباط عمیق‌تر و صمیمانه‌تر با خدا می‌شود.

و ... .

خداشناسی راه تهذیب نفس 2

ذکر اول : الله اکبر

کبیر از اسماء حسنای الهی است. «وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُ‏ الْکَبِیرُ» (سوره مبارکه حجّ، آیه شریفه62). کبیر به معنای بزرگ است که در مادیات به میزان حجم در مقایسه با غیر اطلاق می شود، مثل خانه بزرگ. اما گاهی برای امور غیر مادی استعمال می شود، مثل گناه بزرگ (اثم کبیر، سوره مبارکه بقره، آیه شریفه 219) یا «رضوان من الله اکبر» (سوره مبارکه توبه، آیه شریفه 72). در مورد ذات باری تعالی «کبیر بودن» از حیث حقیقت وجود و معنوی است و به عظمت، شکوه، جلالت قدر و ارتفاع درجه ترجمه و تفسیر شده است.

با این مقدمه «الله اکبر» یعنی خداوند –تبارک و تعالی- با عظمت تر و با جلالت تر است.

روایات در شرح «الله اکبر» مختلف است اما به نظر می رسد شاهد جمع و آن روایاتی که کاملتر و جامع تر مفاد این ذکر مقدّس را ارائه می دهد، کلام نورانی وجود مقدس امام صادق ع است که می فرماید «الله اکبر من ان یوصف» (مرحوم صدوق، توحید، ص313). الله اکبر یعنی خدا برتر از آن است که وصف شود. هر وصفی برای ذات خداوند –تبارک و تعالی- ناقص است و خداوند برتر از آن است. عظمت و شکوه و جلالت او قابل وصف شدن نیست.

وصف هایی که ما می فهمیم و تصور می کنیم، از چند جهت نسبت به منزلت الهی را ناقص هستند :

اولا خداوند تبارک و تعالی نهایت قدرت، علم، مهربانی اش بی نهایت است. درک و فهم این کمالات بی نهایت برای ما مقدور نیست، یعنی او از هر چه مهربانی تصوّر کنیم، او مهربان تر است، هر چه قدرت و علم و عظمت تصور کنیم، او بزرگتر از این اوصاف تصور شده ماست.

ثانیا این اوصاف همگی تنها وصف، تعین و جهتی از کمالات بی نهایت الهی هستند –نه ذات بی حدّ الهی-. او مستجمع جمیع کمالات است. او بزرگتر از این اوصافی است که تنها به جهتی خاصّ اشاره می کنند.  

«الله اکبر» یعنی او بزرگتر از آن است که وصف شود. عظمت، شکوه و جلالت قدر او به وصف در نمی آید و قابل توصیف نیست.  

کسی که این معنا را برای خود هضم کرده باشد، «بزرگی، عظمت و شکوه مسحور کننده و البته خوفناک الهی را بهتر می فهمد» و اگر با این توجّه وارد نماز شود، نمازی متفاوت اقامه خواهد کرد و اگر تمام طول روز متوجه «الله اکبر» باشد، رفتار و سکنات او متفاوت خواهد بود.

مرور این مطلب، حقارت خود و تمام هستی در برابر خداوند –تبارک و تعالی- را به باور ما منتقل می کند و ایمان را افزایش می دهد. درک عظمت الهی و حقارت خود و تمام هستی در مقابل خدا سبب خشوع می شود و انسان را برای قیام و رکوع و سجود در مقابل درگاه الهی آماده می کند.