تفسیر سوره مبارکه حمد / 3

#بسم_الله

 اسم لفظی و عینی :

در ابتدا به نظر می رسد «إسم» به معنای عنوانی لفظی است که اشاره به شیئی دارد و شامل نام، لقب و کنیه می شود.

اما برخی استعمالات «#إسم» در متون دینی با معنای ذکر شده (الفاظ وضع شده برای اشاره به شیء) سازگاری ندارد. مانند :

«و بأسمائک التى ملأت أرکان کل شى ء» (دعای کمیل). روشن است که نام خداوند -تبارک و تعالی- ارکان اشیاء را پر نکرده است و مراد از «اسم» در این عبارت امور و حقایق تکوینی عینی نیست -نه وجود لفظی-.

«أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ‏ الَّذِی‏ تُمْسِکُ بِهِ السَّمَاوَاتِ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِک‏». اسمی که آسمانها را نگه داشته است، نام و الفاظ وضع شده برای ذات باری تعالی که توسط ما تلفظ می شود، نیست، بلکه اسمی است غیر لفظی، موجودی است حقیقی و واقعیتی است با اثرگذاری خارجی.

امثال این تعابیر در متون دینی بسیار است.

در حقیقت «اسم» به معنای عامّ «#ما_یعرف_به_ذات_الشی‌ء» یا «عَلَامَةٌ للشَّیْ‌ءِ یُعْرَفُ به» است -چه الفاظ موضوع باشد و چه حقائق خارجی که ذات با آنها شناخته می شود و علامت آن به حساب می آیند-. (ر.ک. مفردات راغب)

پس «اسم الله» به معنای علامتی که ذات خداوند -تبارک و تعالی- با آن نمایان شود، به «#اسم_لفظی» و «#اسم_عینی» تقسیم می شود.

تفسیر سوره مبارکه حمد / 2

هدف از ابتدا «با نام خدا» چیست؟

 ابتدا به نام ذات باری تعالی این تذکّر را هم به همراه دارد که با توجّه و ذکر الهی کار را انجام دهیم و هدف از کار را جلب #رضایت_او قرار دهیم که هیچ چیز جز رضایت او اهمیت ندارد.

اگر کار بدون ذکر شریف «بسم الله» شروع شود، یعنی نام و یاد خداوند -تبارک و تعالی- فراموش شده و کار در نهایت #خلوص محقق نخواهد شد و به فایده نهایی و کامل خود که پاداش معنوی تام است منجر نمی شود. شاید به این دلیل فرموده اند «کُلُ‏ أَمْرٍ ذِی‏ بَالٍ‏ لَمْ یُذْکَرْ «بِسْمِ اللَّهِ» فِیهِ فَهُوَ أَبْتَر» . (هر کار دارای اهمیتی که با «بسم الله» شروع نشود، ناقص و ناتمام است).

اما جای این سوال باقی است که چرا به جای «بسم الله الرحمن الرحیم» گفته نشود «بذکر الله الرحمن الرحیم». آنچه از فوائد ذکر «بسم الله» گفته شد به نظر می رسد برای این ذکر نیز وجود دارد، اما این ذکر برای شروع کارها توصیه نشده است.

ظاهرا خصوصیتی برای «اسم الله» است که سوره های مبارکه قرآن و کارهای مهم باید با «بسم الله» شروع شود.

تفسیر سوره مبارکه حمد / 1

چرا این سوره را "امّ الکتاب" (اصل و ریشه قرآن) خوانده اند؟

1/ مطالب این سوره مبارکه #فهرستی از معارف و حقایق قرآن و معارف دین است؛ از انواع توحید -توحید ذات و صفات و افعال و عبودیت- (مبدأ شناسی) و معاد (آخرت شناسی) تا هدایت بشریت که هم به نبوت و امامت (راه و راهنماشناسی و مربوط به دنیا) مربوط می شود و هم احکام و اخلاق -که با لسان دعا ایراد شده است-.

2/ از جهت دیگر می توان معارف این سوره مبارکه را به سه بخشِ رابطه خدا با انسان، رابطه انسان با خدا (ایاک نعبد و ایاک نستعین) و رابطه انسانها با یکدیگر (اتصال به نعمت داده شدگان و دوری از مغضوبین و ضالّین) تقسیم کرد. معرفت نسبت به رابطه اول و اصلاح رابطه دوم و سوم راه #هدایت و #سیروسلوک است.

3/ ملاصدرا این سوره را مشتمل بر #هفت درِ بهشت می داند (تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۷۸) :
1. ذکر با تلاوت آیه (بسم الله الرحمن الرحیم ).
2. شکر با آیه کریمه (الحمد لله رب العالمین ).
3. رجاء با قرائت آیه (الرحمن الرحیم ).
4. خوف با ذکر آیه (مالک یوم الدین )
5. اخلاص با گفتن (ایاک نعبد و ایاک نستعین )
6. دعا و تضرع با تلاوت آیه (اهدنا الصراط المستقیم ).
7. اقتدا به ارواح پاک با قرائت آیه (صراط الذین أنعمت علیهم).

راه افزایش ایمان

کسی که برای ارتقاء ایمان خود تلاش نمی کند، اولا ارزش این کالای گرانبها را ندانسته است و باور صحیح و کاملی از کمال و لذت مراتب بالاتر ایمان ندارد، ثانیا توجه ندارد که ایمان ضعیف ممکن است با لغزش و فتنه ای از بین برود و به سوء عاقبت گرفتار شود.

تقویت ایمان با تقویت علل آن میسر است، لذا این امور را می توان در تقویت ایمان موثر دانست :

1/  تحصیل علم : علم مقدمه این است و ارتقاء شناخت نسبت به متعلقات ایمان (#توحید و لوازم آن) اهمیت بسزایی در تقویت ایمان دارد. کسی که درک بهتری از کمال و عظمت الهی، توحید تشریعی و ... داشته باشد، می تواند به ایمان کاملتری دست یابد.

2/ ذکر علم : ذکر و تکرار معارف و علوم مانع از غفلت از آنها می شود. علمی که مغفول واقع شود، آنگونه که باید و شاید اثرگذار نخواهد بود. لذا با تکرار و تمرین باید #ملکه ای را در خود ایجاد کرد که مانع از غفلت می شود. به عنوان مثال «درک حضور عظمت ذات باری تعالی در تمام مکانها و زمانها» با تکرار و تمرین به ملکه تبدیل می شود.

3/ مبارزه با هواهای نفسانی : گاهی خواسته های نفسانی با حقیقت در تزاحم است و مانع از #تسلیم در برابر #حق می شود. هر چند با میلها و خواسته های نفسانی مقابله شود، خشوع و خضوع در برابر حق بیشتر می شود و روحیه تسلیم در برابر حقیقت، تقویت می شود.