ضرورت مقاله‌نویسی در فقه بر اساس روش شناسی اجتهاد

بسم‌الله الرحمن الرحیم

• غفلت و فراموشی مراحل و روش‌ها

هنگامی که بعد از سطح وارد درس خارج شدیم، مدتی در درس خارجِ حاج‌آقای علی‌عندلیبی –دامت برکاته- شرکت می‌کردیم. ما بحث را ارائه می‌دادیم و استاد از ما می‌پرسید: «فلان کار را هم انجام دادید؟» و می‌دیدیم فراموش کرده‌ایم. برای اینکه این موارد را دوباره فراموش نکنم، نکته‌ها را یادداشت می‌کردم. کم‌کم متوجه شدم این دست فراموشی‌ها و غفلت‌ها بسیار تکرار می‌شود؛ یعنی اگر خودم مراحل و روش‌ها را دقیق نمی‌نوشتم، بارها یادم می‌رفت که چه کاری باید انجام شود.

چند مثال عرض کنم:

مثلاً در بررسی اقوال عامه، یادمان می‌رفت تذکرة علامه را نگاه کنیم. اقوال را خدمت استاد ارائه می‌دادیم، استاد می‌پرسید: «تذکره را دیدید؟» و ما می‌گفتیم: «نه، یادمان رفته.» این را یادداشت می‌کردم. یا در معنای لغت، لغات متعددی را نگاه می‌کردیم ولی استعمالات روایی را فراموش می‌کردیم. یا در مقام دلالت، برخی قرائن لازم را از یاد می‌بردیم. این اشکال را در کار دیگران هم می‌دیدیم.

در فقه نیز چنین بود. چهار سال در درس یکی از بزرگان شرکت می‌کردیم. تنها اشکالی که ایشان از ما پذیرفت این بود که روزی روایتی از تهذیب خواندند. مثلاً فرض کنید سند روایت «احمد بن حسن» بود و ایشان گفتند این فرد ثقه نیست و روایت حجت نیست. ما بعد از کلاس عرض کردیم نسخه تهذیب تصحیف دارد و سند در اصل «احمد بن حسین» است و او ثقه است. استاد فردای آن روز فرمودند: «بله درست است؛ نسخه صحیح احمد بن حسین است و روایت حجت می‌شود.» این غفلت از احتمالِ تصحیف در سند بود؛ اینکه در مسیر بررسی سند باید به‌دنبال نسخه صحیح بود، اما مرحله کشف سند صحیح فراموش شده بود.

در مباحث دلالی نیز همین‌طور است. در کلاس طلبه‌ها روایتی را می‌خوانند و دلالت آن را بررسی می‌کنند، اما گاهی متن روایت تصحیف دارد. وقتی می‌پرسیم: «متن روایت را در منابع متعدد دیدید؟» می‌گویند نه؛ فقط در وسائل دیده‌اند. در حالی که یک لغتِ تصحیف‌شده در نسخه وسائل الشیعه ممکن است کل بحث دلالی را از اساس باطل کند. چون فراموش شده که مرحله اولِ دلالت، یعنی یافتن متن صحیح روایت، طیّ شود.

در کلمات علما نیز گاهی چنین است. به روایات استناد کرده‌اند ولی ما هر چه بررسی کردیم، از روایات چنین حکمی به دست نمی آید؛ تا اینکه کلام محقق داماد را دیدم که به سیره استناد کرده و آن دلیل دقیقاً در آن مقام کارآمد است. دیگران در تمسک به سیره غفلت کرده بودند و به نظر بنده، این باعث ضعف استدلال ایشان شده بود.

• عدم آگاهی از مراحل و روش‌ها

مشکل دیگر این بود که برخی مراحل و روش‌ها را اصلاً بلد نبودیم. مثلاً:

مذاق شارع را چگونه به‌دست آوریم؟ یا اگر کسی به مذاق شارع استناد کرد، چگونه نقدش کنیم؟

اجماعِ «محصّل» چگونه تحصیل می‌شود؟ برخی طلبه‌ها می‌گفتند اجماع محصّل قابل تحصیل نیست، چون باید تک‌تک اقوال علما از قرون گذشته جمع شود و بسیاری از آن‌ها در دست نیست. در حالی که راه‌های دیگری نیز وجود دارد، مثل اجماع منقول مستفیض یا متواتر که بزرگان به آن اعتماد کرده‌اند، یا ضمیمه‌کردن شهرت محصَّله به اجماع منقول که گاهی اطمینان به تحقّق اجماع را حاصل می‌کند.

در بررسی سند نیز مشکلات مشابهی بود. یکی از مراحل بررسی سند این است که ببینیم سند «واقعی» است یا «تبرکی». اگر سند تبرکی باشد، وثاقت راویان در حجیت آن اثری ندارد و بررسی وثاقت راویان کاری بیهوده است. یا برخی طلاب بدون اثباتِ اصلِ کتاب، به وثاقت سند می‌پردازند؛ مثل روایات محاسن برقی یا تفسیر قمی. در حالی که اثبات اصل کتاب، مقدّم بر بررسی سند است. طلبه در تحقیق خود بدون بررسی اعتبار اصل کتاب، اعتبار سند را بررسی کرده است!

از این نمونه‌ها بسیار است. اگر مراحل به‌درستی طی نشود، تحقیق به‌راحتی دچار خطاهای واضح می‌شود.

متأسفانه درس‌های خارجِ متداول نیز معمولاً این مراحل و روش‌ها را توضیح نمی‌دهند. استاد حاصل تحقیق عمیق خود را ارائه می‌دهد، اما نمی‌گوید مراحل و روش هایی که طیّ کرده است را تذکّر نمی دهد. مثلاً روایتی را می‌آورد که در کتاب‌های مشهور نیست، اما روش رسیدن به آن را بیان نمی‌کند. یا مراحل مسئله‌شناسی را بیان نمی‌کند: سریع می‌گوید «مسئله این است که آیا شرط لباس نمازگزار اباحه است یا خیر»، اما توضیح نمی‌دهد که مسئله‌شناسی چه مراحلی دارد. نتیجه این می‌شود که طلبه ده سال درس خارج می‌رود، اما وقتی به او می‌گویند درباره «مرگ مغزی» یا «تغییر جنسیت» یا «حقّ‌التألیف» تحقیق کن، نمی‌داند از کجا باید شروع کند.

همین دغدغه‌ها باعث شد که ما وارد بحث روش‌شناسی شویم؛ هم برای جلوگیری از فراموشی مراحل، هم برای آشناشدن با خودِ روش‌ها.

جمعی از بزرگان نیز در این زمینه کار کرده‌اند: آقای واسطی، آقای محمدحسن حکیم به‌نقل از استادشان، آقای حیدری فسائی، آقای درایتی و دیگران. این کار رو به رشد است و اساتید متعددی آن را ضروری می‌دانند.

اما تعریف روش‌شناسی چیست؟ نام‌های مختلفی برای آن ذکر شده: «الگوریتم اجتهاد»، «مهندسی استنباط»، «روش‌شناسی استنباط»، «برآیند استنباط» و…؛ ولی حقیقت آن این است که بدانیم:

اگر بخواهیم یک مسئله فقهی را حل کنیم، از کجا باید شروع کنیم و قدم‌به‌قدم به کجا ختم کنیم؛ شبیه یک مسیر‌یاب که راه را مرحله‌به‌مرحله نشان می‌دهد.

در جمع‌بندی:

فایده نخست روش‌شناسی این است که ما را با مراحل و روش‌های هر مرحله آشنا می‌کند.
فایده دوم: جلوی بسیاری از خطاهای فرایندی را می‌گیرد.

این را هم تأکید کنم برای کسانی که ممکن است برداشت اشتباه کنند: روش‌شناسی قرار نیست کسی را پس از شش ماه یا یک سال به جایگاه اجتهاد برساند. بلکه خود روش‌شناسی نشان می‌دهد که اجرای صحیح برخی مراحل تنها از کسی برمی‌آید که ده‌ها سال فقه خوانده و با عناوین فقهی کاملاً آشناست. مثلاً در حقّ‌التألیف باید بتواند عنوان‌های فقهی را بر آن منطبق یا منتفی کند؛ کاری که طلبه پایه اول نمی‌تواند انجام دهد مگر اینکه سال‌ها فقه خوانده باشد.

پس روش‌شناسی کمک می‌کند، اما جایگزین درس خارج و مباحثه و مطالعه عمیق نمی‌شود.

تفسیر سوره حمد 31

💐 "مالک یوم الدین"

💐 ارتباط با آیات پیشین

ادامه بحث ارتباط این آیه شریفه با آیات سابق سوره مبارکه حمد :

🌟 ششم :

«مالک یوم الدین» اشاره به این مطلب دارد که ربوبیّت الهی و رحمت عامّ و خاصّ الهی باطل و پوچ نبوده و روز حساب و جزائی در کار است. غایت سیر زندگی بشر در دل پرورش از روی رحمت الهی به سوی مقصود خود که روز جزاء است، در حال حرکت است و به آن ختم می شود.

 

🌟 هفتم :

برپایی روز جزاء در راستای «ربوبیّت» و «رحمت» الهی و برای رساندن انسان به کمال حقیقی اوست. از این رو «ربِّّ الرحمن الرحیم» همان «مالک یوم الدین» است که برای به انتها و مقصد رساندن ربوبیّت و رحمت خود، روز جزاء را بر پا کرده و خود او همه امور آن روز را اداره خواهد کرد.

تذکّر به قیامت نیز خود در راستای ربوبیّت و رحمت اوست و برای متذکّر شدن انسان و برانگیختن او به سمت نیکی‌ها و بازداشتن او از پلیدی‌هاست.

برای نوع انسان‌ها، اعتقاد و یاد قیامت مهمترین عامل در هدایت است. انسانی که خود را مسئول و پاسخگوی اعمال خود ببیند، مواظب رفتار خود خواهد بود و عدم باور قلبی و فراموشی روز حساب اساسی ترین عامل تبهکاری است. «لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب». (سوره مبارکه ص، آیه شریفه ۲۶).

بنابراین، خداى سبحان اولا با برپا کردن قیامت، راه تکامل انسان را باز و هموار مى‌کند. ثانیا، با اعتقاد به قیامت و یا معاد آنان را تطهیر مى‌کند و ثالثا، در قیامت پاداش نیکوکاران را به آنان عطا مى‌کند. از این رو خداى سبحان، محمود و مشکور است.

ضرورت شرکت در درس اخلاق

✨ قسمتی از درس اخلاق امام‌خمینی در نجف اشراف

🔹 خودرو نمى‌‌توان مهذب شد. اگر حوزه‌‌ها همینطور از داشتن مربى اخلاق و جلسات پند و اندرز خالى باشد، محکوم به فنا خواهد بود.

🔺 چطور شد علم فقه و اصول به مدرّس نیاز دارد، درس و بحث مى‌‌خواهد، براى هر علم و صنعتى در دنیا استاد و مدرس لازم است، کسى خودرو و خودسر در رشته‌‌اى متخصص نمى‌‌گردد، فقیه و عالم نمى‌‌شود، لیکن علوم معنوى و اخلاقى، که هدف بعثت انبیا و از لطیف‌ترین و دقیق‌ترین علوم است، به تعلیم و تعلم نیازى ندارد و خودرو و بدون معلم حاصل مى‌‌گردد؟!

🔹 کراراً شنیده‌‌ام سید جلیلى (آسید علی شوشتری) معلم اخلاق و معنویات استاد فقه و اصول، مرحوم شیخ انصارى، بوده‌است.

🚫  مواظب باشید: مبادا پنجاه سال، بیشتر یا کمتر، در حوزه‌‌ها، با کد یمین و عرق جبین، جهنم کسب نمایید! باید به فکر باشید؛ در زمینه تهذیب و تزکیه نفس، و اصلاح اخلاق، برنامه تنظیم کنید، استاد اخلاق براى خود معین نمایید، جلسه وعظ و خطابه، پند و نصیحت تشکیل دهید.

📚 جهاد اکبر (مبارزه با نفس)؛ ص۲۳

تفسیر سوره حمد 30

💐 "مالک یوم الدین"

💐 ارتباط با آیات پیشین

ادامه بحث ارتباط این آیه شریفه با آیات سابق سوره مبارکه حمد :

🌟 سوّم :

شاید ترتیب اسماء «ربّ»، «الرحمن»، «الرحیم» و «مالک» اشاره مختصری به مراتب و منازل اصلی سیر تکاملی انسان از نشئه مادی دنیا تا کمال انقطاع الی الله باشد. انسان از همان ابتدای سیر به سمت کمال، تحت تربیت تدریجی «ربّ العالمین» است. به لطف این تربیت الهی، در منزل اوّل رحمت ساری الهی را با اعطای وجود در همه هستی مشاهده خواهد کرد (الرحمن). در ادامه رحمت خاصّ الهی را با اعطای کمال درخواهد یافت (الرحیم) و سپس مالکیّت حقیقی و مطلق الهی را نسبت به همه هستی به عیان خواهد دید (المالک) و به مقام فناء خواهد رسید.

🌟 چهارم :

ابتدای سوره مبارکه با تاکید بر ربوبیّت و رحمت الهی، رجاء و امید به نعمت‌های الهی را تقویت کرده و در این آیه شریفه با اشاره به سلطنت و قهاریّت الهی در روز جزاء، خوف از عقاب و غضب الهی را القاء می‌کند تا تعادل بین خوف و رجاء در انسان حفظ شود و با کمک از امیدبخشی و عاقبت ترسی، انگیزه اصلاح و تهذیب در انسان را تقویت کند.

🌟 پنجم :

مفاد «بسم الله»، دلیل بر «الحمدلله ربّ العالمین» است. «الحمدلله رّب العالمین» نیز دلیل بر «مالکیّت مطلق الهی» است. تنها ربّ حقیقی که ستایش مخصوص اوست، مالکیّت مطلق دارد.

به سراغ قلب باید رفت

✅ قلب، قرارگاه #ایمان است (و لمّا یدخل الایمان فی قلوبکم / حجرات،۱۴) و برای تقویت ایمان، باید به سراغ قلب رفت، غبار و پلیدی از آن زدود و به دنبال معرفت قلبی گشت.

سال‌ها دل طلبِ جامِ جم از ما می‌کرد

وآنچه خود داشت ز بیگانه تمنّا می‌کرد

🔹دل : اشاره به جان انسان و روح الهی است که در انسان دمیده شده است (نفخت فیه من روحی/ ص،۷۲).

جام جم : آیینه‌ای که جهان را نمایش می‌دهد و پرده از اسرار هستی بر می دارد.

سالیان سال روح الهی انسان، بیرون از خود و از راهی غیر از قلب و شهود قلبی به دنبال آگاهی بر اسرار هستی بود، در حالی که فقط خود اوست که می تواند پرده از اسرار هستی بردارد و نباید از غیر خود انتظار جام جم داشته باشد.

 هستی از خدا و برای خداست و مشاهده الهی با قلب میّسر است. (وَ لَکِنْ تُدْرِکُهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ).

 

گوهری کز صدفِ کون و مکان بیرون است

طلب از گمشدگانِ لبِ دریا می‌کرد

آن گوهر ارزشمندی (شهود الهی به نحو عین الیقین) که اصلا در دنیای مادی (صدف کون و مکان) نیست، از کسانی طلب می کرد که کنار دریا، راه دریا را گم کرده بودند و اصلا وارد عالم معنا و دریای عشق و معرفت الهی نشده بودند که بخواهند از آن گوهر خبر داشته باشند.

#حافظ

تفسیر سوره حمد 29

💐"مالک یوم الدین"

💐 ارتباط با آیات پیشین

چند مطلب در ارتباط این آیه شریفه با آیات سابق سوره مبارکه حمد قابل ذکر است :

🌟 اوّل :

ابتدای سوره مبارکه و تعبیر «بسم الله» و «الحمدلله» اشاره لطیفی به مبدئیّت الهی دارد. «ربّ العالمین» به نقش ربوبیّت الهی در دنیا و میان مبدأ و معاد می پردازد و «مالک یوم الدین» به منتها و مقصد بودن خداوند تبارک و تعالی اشاره دارد.

🌟 دوّم :

«استعاذه» در ابتدای قرائت قرآن، سیر از خلق به حقّ و تخلیه به عنوان مقدمه تحلیه و مقامات کمالی است. شاید از این رو که مقدمه سلوک است و فی نفسه خروج از رذائل است – نه ورود به فضائل و کمال-، خارج از سوره بوده و تلاوت آن مستحبّ می باشد.

🔹 با توضیحات ارائه شده، روشن شد که «بسم الله الرحمن الرحیم» اشاره به توحید ذاتی و فعلی دارد. «الحمدلله ربّ العالمین * الرحمن الرحیم» با بیانی دیگر توحید فعلی را تذکّر می‌دهد و «مالک یوم الدین» با بیانی دیگر به توحید ذاتی می‌پردازد.

🔺  انسان، به میزانی که به توحید ذاتی و فعلی رسیده باشد، «ایّاک نعبد و ایّاک نستعین» او دارای محتوای حقیقی است و واقعیّت وجودی او را منعکس می‌کند.

تضرع مرحوم نائینی در نماز شب

📣 تضرّع مرحوم نائینی در نماز شب فوق‌العاده بود

🔹 رهبر انقلاب در دیدار دست‌اندرکاران برگزاری گردهمایی بین‌المللی بزرگداشت آیت‌الله میرزا محمّدحسین نائینی:

✏️چند روز قبل از این از بعضی از آقایان یک مطلبی شنیدم از قول بعضی از بزرگان که مرحوم آقای نائینی نماز شب فوق‌العاده‌ای داشت، که مرحوم آقانجفی، داماد ایشان که در همدان بودند ــ که در خانواده بوده است و دیده بود و مانند اینها ــ نقل میکند نماز شب آقای نائینی را که ایشان چه حالی داشت در نماز شبش؛ چه تضرّعی، چه مناجاتی، چه حالی؛ اینها هم بوده که خب معلوم است، همینها کمک میکند به پیدا کردن راه درست و حرکت کردن در آن راه و رسیدن به نتایج. ۱۴۰۴/۷/۳۰

تفسیر سوره حمد 28

💐 "مالک یوم الدین"

💐 خصائص یوم الدین

«یوم الدین»، مالکیّت و قاهریّت انحصاری ذات اقدس الهی برای همگان ظهور می‌یابد و به برکت این ظهور، آنچه از کمال در خود یافته بود از خدا و برای خدا می بیند و خود را اسم و جلوه کمال او می یابد، همه کمالات را کمال او می یابد و پوچی غیر ذات حقّ آشکار می شود، جلوه هر چه غیر از اوست خاموش خواهد شد، از همه اسباب می‌بُرَد، حجب ظلمانی و نورانی دریده می شود، خود را غرق دریای فقر و نیاز به ذات احدیّت می‌یابد، تمام قدرت و عظمت را در او می بیند، می یابد که همه امور به او باز می گردد،  باطن و غیب هستی جلوه گری می کند، فرمانروایی واحد قهّار به عیان دیده می شود،  عاشق و مجذوب کمالات الهی می گردد، غایت آمال و آرزویش قرب به خداوند می شود، به میزان ظرفیّت و قابلیّت خود به فناء الله خواهد رسید،  توحید را درک کرده و قوس صعودش تکمیل می‌گردد. خداوند که مدبّر و مربّى انسانهاست با برپا کردن قیامت، راه تکامل نهایى انسانها را مى گشاید و با این کار، لطف و رحمت خودش را بر بندگان تکمیل می کند.

🔹 قیامت نه تنها ظرف ظهور مالکیت خداوند، بلکه ظرف ظهور همه اوصاف اوست ؛ چه اوصاف جمالى، مانند ملک و چه اوصاف جلالى، مانند قدوس. در قیامت آشکار مى شود که خداى سبحان همواره قدوس، سلام، مؤمن، مهیمن و... بوده و هست. خداى سبحان در قیامت هم در چهره «ارحم الراحمین» ظهور مى کند و هم در چهره «اشدّ المعاقبین».

🔹 البتّه ممکن است انسانی به درجه‌ای از کمال برسد که در همین دنیا حجاب‌های ظلمانی و نورانی را کنار زده و آنچه در قیامت برای افراد عادی ظاهر می شود، برای او در همین دنیا ظاهر و ثابت شود و حق با مالکیّت خود بر قلب او ظهور کند. کما این که حضرت امیرالمومنین –علیه الصلاه و السلام- فرمود : «لَوْ کُشِفَ‌ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ‌ یَقِیناً» . یا حضرت امام رضا (علیه السلام) در سجده نماز به خدا عرض ‍ مى کرد: در احسانهایى که بر من روا داشتى نه خود نقش داشتم و نه دیگران... و هر نیکى که به من رسید از جانب تو بود: «لک الحمد ان أطعتک و لا حجة لى ان عصیتک و لا صنع لى و لا لغیرى فى احسانک و لا عذر لى ان أساءت، ما أصابنى من حسنة فمنک یا کریم اغفر لمن فى مشارق الاءرض و مغاربها من المؤ منین و المؤ منات».

🔹«کلا لو تعلمون علم الیقینَ لترون الجحیمَ ثم لترونها عین الیقین» (سوره مبارکه تکاثر، آیات شریفه ۵ تا ۷). مشاهده دوزخ براى صاحبان علم الیقین در همین دنیا رخ می دهد. 

🔹 امّا غالب انسان‌ها پس از مرگ آن را مشاهده خواهند کرد. و در دنیا نسبت بهشت و دوزخ و حقیقت هستی، جاهل یا غافلند و به تعبیر قرآنی پرده بر چشم دارند. « لقد کنت فى غفلة من هذا فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید» (سوره مبارکه ق، آیه شریفه ۲۲). از این، در غفلت بودی و پرده‌ات را کنار زدیم و دیده‌ات امروز تیزبین است.

🔹 انسان غافل در قیامت افسوس خواهند خورد که «یا حَسْرَتى‌ عَلى‌ ما فَرَّطْتُ فی‌ جَنْبِ اللَّهِ» (سوره مبارکه زمر، آیه شریفه ۵۶). در دنیا نیز مالکیت، قهّاریّت، عزّت و شوکت، جلال و جبروت، جمال و زیبایی، کمال و حقانیّت مخصوص خدا بود و من جاهل به دنبال غیر خدا بودم عمرم را هدر دادم.