تفاوت الرحمن و الرحیم
در مورد «الرحمن» و «الرحیم» اقوال مختلفی وجود دارد.
برخی «الرحمن» را عَلَم برای «الله» می دانند -چه ریشه آن عربی باشد و چه ریشه آن عربی نباشد-. (قاموس القرآن، ج3، ص75 و 76)
برخی «الرحمن» و «الرحیم» را به معنای واحد دانسته و ذکر آنها در کنار یکدیگر را صرف تکرار تلقی کرده اند. (الصحاح، ج5، ص1929)
برخی هر دو را صیغه مبالغه معرفی کرده اند، هر چند مبالغه در «الرحمن» را بیشتر دانسته اند. (النهایه، ج2، ص210).
برخی نیز «الرحمن» را صیغه مبالغه و دال بر کثرت و «الرحیم» را صفت مشبهه و دال بر ثبوت می دانند. از این رو چنین مناسب دیده اند که «الرحمن» اشاره به رحمت عام و امتنانی الهی باشد که توقفی بر عمل و درخواست نداردو شامل همه موجودات می شود، مانند رحمت در ایجاد و اعطای روزی و «الرحیم» اشاره به رحمت خاص الهی و ویژة بندگان صالح که متوقف بر درخواست و اعمال ایشان است.
برخی آیات و اخبار به رحمت عام الهی اشاره دارد، مانند «رحمتی وسعت کلّ شیء» (سوره مبارکه اعراف، آیه شریفه 156) و «وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْما» (سوره مبارکه غافر، آیه شریفه 7).
برخی نیز رحمت خاص الهی را بیان می کنند، مانند «وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاء» (سوره مبارکه بقره، آیه شریفه 105) یا «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِه» (سوره مبارکه حدید، آیه شریفه 28).
غیر از ادعای صیغه مبالغه بودن «الرحمن» و صفت مشبهه بودن «الرحیم» این ادله را برای تفاوت «الرحمن» و «الرحیم» در اشاره به رحمت عام و رحمت خاص می توان بیان کرد:
[1] «الرحمن» همواره در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آنست، در حالی که "رحیم"گاهی به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند «وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً» (سوره مبارکه احزاب، آیه شریفه43).
البته در قرآن کریم لفظ «رحیم» برای رحمت عامه نیز استعمال شده است، مانند «إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحیم» (سوره مبارکه بقره، آیه شریفه 143).
[2] در روایتی از امام صادق -علیه الصلاه و السلام- آمده است «و اللّه اله کل شیء، الرحمن بجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین خاصه» (الکافی، ج1، ص114).
[3] «الرحمن» از اسماء مختص خداوند است و در مورد غیر او به کار نمی رود، در حالی که رحیم صفتی است که هم در مورد خدا و هم در مورد بندگان استعمال می شود، چنان که درباره پیامبر -صلی الله علیه و آله و سلم- در قرآن آمده است «عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» (سوره مبارکه توبه، آیه شریفه128).
لذا در حدیث دیگری از امام صادق -علیه الصلاه و السلام- آمده است «الرحمن اسم خاصّ بصفه عامه و الرحیم اسم عام بصفه خاصه». «الرحمن» اسم خاصّ است، اما صفت عامّ دارد، نامی است مخصوص خدا ولی مفهوم رحمتش همگان را در بر می گیرد؛ ولی «الرحیم» اسم عام است به صفت خاص، نامی است که بر خدا و خلق هر دو گفته می شود، اما اشاره به رحمت ویژه مؤمنان دارد.
بنابر این تفاوت امام الطائفه سیدنا الخمینی -قدّس الله روحه القدّوسی- می فرماید : «فانّ مقام «الرحمانیة» هی مقام بسط الوجود؛ و مقام «الرحیمیة» الّتی هی مقام بسط کمال الوجود من ذاک المقام؛ ... فبحقیقة الرحمانیة افاض الوجود علی الماهیّات المعدومة و الهیاکل الهالکة؛ و بحقیقة الرحیمیة هدی کلًا صراطه المستقیم، و کان بروز سلطنة الرحیمیة و طلوع دولتها فی النشاة الآخرة اکثر».
و در جای دیگر می فرماید «و اما رحمت «رحیمیّه» که هدایت هادیان طریق نیز از رشحات آن است، مخصوص سعدا و فطرتهای علّیّین هست؛ ولی از صفات عامّه است که دیگر موجودات را از آن حظّ و نصیبی هست؛ گرچه در سابق اشاره به آن شد که رحمت رحیمیّه نیز از رحمتهای عامّه است؛ و عدم شمول اشقیا را از جهت نقصان آنهاست نه تحدید رحمت؛ و لهذا هدایت و دعوت برای جمیع عائله بشری است».
