تفسیر سوره مبارکه حمد / 5

معنای «بسم الله» بنابر اقسام «اسم الله» و احتمالات در متعلق آن

سه احتمال در مورد متعلق «بسم الله» بیان شد و سه قسم برای «اسم الله». در ضرب این احتمالات، ۹ معنا برای این ذکر قابل تصور است که البته اراده برخی از این معانی از این ذکر بعید به نظر می رسد.

1. استعانت می طلبم از اسم لفظی خداوند -تبارک و تعالی-. اراده این معنا بعید است.

2. استعانت می طلبم از اسم ذاتی باری تعالی (الله). در ادامه در مورد این اسم ذاتی حقیقی و خارجی باید صحبت کنیم.

3. استعانت می طلبم از اسم فعلی الله. در ادامه اشاره خواهد شد که این اسم فعلی بر ذات مقدس نبی اکرم -ص- تطبیق شده است و لذا استعانت از این ذات مقدس خواهد بود.

4. شروع می کنم با اسم لفظی خداوند -تبارک و تعالی-.

5. شروع می کنم با اسم ذاتی باری تعالی (الله).

6. شروع می کنم با اسم فعلی باری تعالی که بر ذات مقدس نبی اکرم -ص- تطبیق شده است.

7. حمد خداوند با اسم لفظی خداوند -تبارک و تعالی- است. این احتمال بعید است.

8. حمد خداوند با اسم ذاتی باری تعالی (الله) است.

9. حمد خداوند با اسم فعلی باری تعالی است که بر ذات مقدس نبی اکرم -ص- تطبیق شده است.

 همه این احتمالات مطالب و معارف عمیقی دارد که متوقف بر شناخت عمیقتر اسمِ «#الله» است که در ادامه بیان خواهد شد.

شاید استفاده از تعبیر «بسم الله» به جای «بذکر الله» برای اشاره به این معانی بوده است، معناهایی که شاید برخی از آنها، از بواطن کتاب آسمانی قرآن باشد.

در تفسیر قرآن کریم گفته شده است که ممکن است خداوند -تبارک و تعالی- با همین الفاظ و ظواهر قصد داشته است تا ما با تامل و استفاده از کلمات نورانی معصومین -علیهم الصلاه و السلام- به #معانی_باطنی و غیر ظاهری هم دسترسی پیدا کنیم.

تفسیر سوره مبارکه حمد / 4

#بسم_الله

اقسام #اسم_عینی

با دقّت در نصوص دینی، کشف می شود که دو نوع اسمِ تکوینی و عینی برای ذات باری تعالی وجود دارد :

1. اوصاف ذات باری تعالی (#اسم_ذاتی) :

اسامی که در اصطلاح رایج ما #اوصاف تکوینی و خارجی باری تعالی هستند، مثل قادر، علیم و حیّ (ذات باری تعالی با تعین قادریت یا عالمیت).
[:books:ر.ک. تفسیر تسنیم، علامه جوادی آملی، ذیل تفسیر "بسم الله" در سوره مبارکه حمد].

التوحید، ۱۸۶ :

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَنَّهُ قَالَ: اعْلَمْ عَلَّمَکَ اللَّهُ الْخَیْرَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى قَدِیمٌ وَ الْقِدَمُ صِفَةٌ ... فَسَمَّى نَفْسَهُ سَمِیعاً بَصِیراً قَادِراً قَائِماً ظَاهِراً بَاطِناً لَطِیفاً خَبِیراً قَوِیّاً عَزِیزاً حَکِیماً عَلِیماً وَ مَا أَشْبَهَ هَذِهِ الْأَسْمَاء.

2. مخلوقات باری تعالی (#اسم_فعلی) :

در تفسیر العیاشی آمده است :

«عن الرضا ع قال‏ إذا نزلت بکم شدة فاستعینوا بنا على الله- و هو قول الله: «وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏ فَادْعُوهُ بِها» قال: قال أبو عبد الله: نحن و الله الأسماء الحسنى‏- الذی لا یقبل من أحد إلا بمعرفتنا».

اشاره دارد که ذوات مقدّس معصومین -علیهم الصلاه و السلام- «اسم الله» هستند. روشن است که مراد از «اسم الله» در این عبارت نام و الفاظ موضوع یا اوصاف ذاتی باری تعالی نیست، بلکه مراد #مخلوقات_الهی است.

 علامه حسن زاده، ممد الهمم فی شرح فصوص الحکم :

به این معنا [اسم فعلی] هر شیئی «اسم الله» است، هر چند اشیاء خارجی در «اسم الله» بودن و معرّف بودن برای ذات الهی مختلف هستند. مثلا «سنگ» اوصاف الهی را نشان می دهد، اما «انسان» که اشرف مخلوقات است، بیش از سنگ دلالت بر علم و قدرت الهی دارد.

از بین انسانها هم وجودات مقدس #معصومین -علیهم الصلاه و السلام- و در رأس وجود مقدس #نبی_اکرم -صلی الله علیه و آله و سلم- که اشرف مخلوقات است و مراتب مخلوقی را به انتها رسانده است، «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنى‏ ... عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى‏» (سوره مبارکه نجم، آیه شریفه ۸ تا ۱۴) بیش از هر مخلوقی معرّف برای کمالات الهی است و اشاره به تمام کمالات الهی از علم، قدرت، حکمت، صبر، عزت و ... دارد.

به همین جهت این وجود ختمی مرتبت را «#اسم_الله_الاعظم» می گویند.

تفسیر سوره مبارکه حمد / 3

#بسم_الله

 اسم لفظی و عینی :

در ابتدا به نظر می رسد «إسم» به معنای عنوانی لفظی است که اشاره به شیئی دارد و شامل نام، لقب و کنیه می شود.

اما برخی استعمالات «#إسم» در متون دینی با معنای ذکر شده (الفاظ وضع شده برای اشاره به شیء) سازگاری ندارد. مانند :

«و بأسمائک التى ملأت أرکان کل شى ء» (دعای کمیل). روشن است که نام خداوند -تبارک و تعالی- ارکان اشیاء را پر نکرده است و مراد از «اسم» در این عبارت امور و حقایق تکوینی عینی نیست -نه وجود لفظی-.

«أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ‏ الَّذِی‏ تُمْسِکُ بِهِ السَّمَاوَاتِ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِک‏». اسمی که آسمانها را نگه داشته است، نام و الفاظ وضع شده برای ذات باری تعالی که توسط ما تلفظ می شود، نیست، بلکه اسمی است غیر لفظی، موجودی است حقیقی و واقعیتی است با اثرگذاری خارجی.

امثال این تعابیر در متون دینی بسیار است.

در حقیقت «اسم» به معنای عامّ «#ما_یعرف_به_ذات_الشی‌ء» یا «عَلَامَةٌ للشَّیْ‌ءِ یُعْرَفُ به» است -چه الفاظ موضوع باشد و چه حقائق خارجی که ذات با آنها شناخته می شود و علامت آن به حساب می آیند-. (ر.ک. مفردات راغب)

پس «اسم الله» به معنای علامتی که ذات خداوند -تبارک و تعالی- با آن نمایان شود، به «#اسم_لفظی» و «#اسم_عینی» تقسیم می شود.

تفسیر سوره مبارکه حمد / 2

هدف از ابتدا «با نام خدا» چیست؟

 ابتدا به نام ذات باری تعالی این تذکّر را هم به همراه دارد که با توجّه و ذکر الهی کار را انجام دهیم و هدف از کار را جلب #رضایت_او قرار دهیم که هیچ چیز جز رضایت او اهمیت ندارد.

اگر کار بدون ذکر شریف «بسم الله» شروع شود، یعنی نام و یاد خداوند -تبارک و تعالی- فراموش شده و کار در نهایت #خلوص محقق نخواهد شد و به فایده نهایی و کامل خود که پاداش معنوی تام است منجر نمی شود. شاید به این دلیل فرموده اند «کُلُ‏ أَمْرٍ ذِی‏ بَالٍ‏ لَمْ یُذْکَرْ «بِسْمِ اللَّهِ» فِیهِ فَهُوَ أَبْتَر» . (هر کار دارای اهمیتی که با «بسم الله» شروع نشود، ناقص و ناتمام است).

اما جای این سوال باقی است که چرا به جای «بسم الله الرحمن الرحیم» گفته نشود «بذکر الله الرحمن الرحیم». آنچه از فوائد ذکر «بسم الله» گفته شد به نظر می رسد برای این ذکر نیز وجود دارد، اما این ذکر برای شروع کارها توصیه نشده است.

ظاهرا خصوصیتی برای «اسم الله» است که سوره های مبارکه قرآن و کارهای مهم باید با «بسم الله» شروع شود.

تفسیر سوره مبارکه حمد / 1

چرا این سوره را "امّ الکتاب" (اصل و ریشه قرآن) خوانده اند؟

1/ مطالب این سوره مبارکه #فهرستی از معارف و حقایق قرآن و معارف دین است؛ از انواع توحید -توحید ذات و صفات و افعال و عبودیت- (مبدأ شناسی) و معاد (آخرت شناسی) تا هدایت بشریت که هم به نبوت و امامت (راه و راهنماشناسی و مربوط به دنیا) مربوط می شود و هم احکام و اخلاق -که با لسان دعا ایراد شده است-.

2/ از جهت دیگر می توان معارف این سوره مبارکه را به سه بخشِ رابطه خدا با انسان، رابطه انسان با خدا (ایاک نعبد و ایاک نستعین) و رابطه انسانها با یکدیگر (اتصال به نعمت داده شدگان و دوری از مغضوبین و ضالّین) تقسیم کرد. معرفت نسبت به رابطه اول و اصلاح رابطه دوم و سوم راه #هدایت و #سیروسلوک است.

3/ ملاصدرا این سوره را مشتمل بر #هفت درِ بهشت می داند (تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۷۸) :
1. ذکر با تلاوت آیه (بسم الله الرحمن الرحیم ).
2. شکر با آیه کریمه (الحمد لله رب العالمین ).
3. رجاء با قرائت آیه (الرحمن الرحیم ).
4. خوف با ذکر آیه (مالک یوم الدین )
5. اخلاص با گفتن (ایاک نعبد و ایاک نستعین )
6. دعا و تضرع با تلاوت آیه (اهدنا الصراط المستقیم ).
7. اقتدا به ارواح پاک با قرائت آیه (صراط الذین أنعمت علیهم).